Ղարաբաղը ոչ անկախացվող է, ոչ էլ զիջվող. այն հայկական պետության մաս է

Ղարաբաղյան հանգուցալուծման մեզ ձեռնտու սցենարները մեր՝ շարքային հայերիս կողմից երբևէ քննարկված չեն եղել։ Սկսած 1990-ից այդ ասպարեզը իշխանությունների արտոնությունն է եղել և այդպիսին էլ մնացել է՝ չնայած անցած 26 տարիներին հիմնավորապես փոխվել են պայմանները։ Իսկ ապրիլյան կայծակնային ագրեսսիայից հետո, սույն խնդիրը դարձել է մեր ազգի ամենակենսական խնդիրը։

Իշխանությունները գնում են իրենց համար ամենաանվտանգ, անկախ Ղարաբաղի մոդելով, այն դեպքում, երբ այդ մոտեցումը բազմաթիվ ծանր նեգատիվներ ունի իր մեջ։

Սույն հոդվածում ես ներկայացրել եմ իմ ալտերնատիվ մոտեցումները։

Հակամարտության սկզբին երևի բոլորս էինք համակարծիք, որ Ղարաբաղյան հարցը Ստալինյան քաղաքական կամայականությունների հետևանք է, և նոր մտածողության պայմաններում պետք է շտկվի հօգուտ մեզ՝ ուղղակի փաստերի ճնշման տակ: Լուծման կոնկրետ քաղաքական պատճառաբանությունը, ձևակերպումը մի տեսակ հետին պլան էր մղված:

Սովետական Միությունը փլուզվեց, բայց հարցը մնաց չլուծված:

Հետագայում, անձամբ ինձ համար, Ղարաբաղի «ինքնորոշմամբ անկախանալու» իրավունքի խնդիրը որպես միջազգային քաղաքական արգումենտ կորցրեց իր ուժը: Մտածում էի, որ եթե նույնիսկ կոնֆեդերատիվ միության ներսում այս հարցադրմամբ հարցը տեղից չշարժվեց, ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ պետք է միջազգային հանրության աչքում մեր արգումենտները ավելի արժեքավոր դառնան ու որպես լուծման հիմք ծառայեն:

Ժամանակը ցույց տվեց, որ նույնիսկ հաղթական պատերազմից հետո էլ, հայաստանյան քաղաքական միտքը մնաց քարացած, չհասկացավ փոփոխված իրադրությունը ու չթարմացրեց հարցադրումներն ըստ միջազգային քաղաքական տրամաբանության ու պահանջների:

Աստիճանաբար նաև պարզվեց, որ մեր քաղաքական կշռի չնչինության հետ մեկտեղ, «կողմնակի դիտորդի» Հայաստանի քաղաքական կեցվածքը կոպիտ սխալ ուներ իր մեջ, որը հանգեցրեց մեծ զրկանքների, ներքին այլանդակությունների և ուր որ է, ավելի մեծ ողբերգության կարող է տանել մոտ ապագայում:

Ղարաբաղյան հիմնահարցում հայկական կողմի դիրքորոշման պատմությունը զարմանալի զիջողական է ու անտրամաբանական: Սկզբից մենք հրաժարվեցինք Ղարաբաղը Հայաստանին միացնելու գաղափարից: Հետո հրաժարվեցինք նույնիսկ մեր իսկ առաջարկած մոդելով Ղարաբաղը որպես անկախ պետություն ճանաչելուց:

Ցանկացած դիվանագետ, որը զբաղվել է Ղարաբաղի հարցով, հաստատ ծանոթ է նախապատմությանը և հասկանում է իրերի իրական դրվածքը: Իհարկե, գերտերությունների կամքով երբեմն հնարավոր են ինչ-ինչ կամայական գեոքաղաքական վերաձևումներ, ինչպիսին, օրինակ, Կոսովոյի նախադեպն էր, բայց որպես կանոն, հիմնականում հարցերը լուծվում են ըստ քաղաքական իրական ուժերի վեկտորների ու տրամաբանությունների:

Այս առումով դիտարկելով Ղարաբաղյան խնդիրը, տեսնում ենք, որ բոլորն էլ հասկանում են, որ իրականում այն արյունալի անցյալով տարածքային վեճ է երկու խիստ թշնամական հարևան ազգերի միջև:

Եթե մենք հույսերս դրել էինք դրսից հրամցվող և հետագայում էլ սպասարկվող միջնորդական լուծումների վրա, ապա պետք է ինքներս էլ միջնորդներին մատուցեինք մեզ ձեռնտու տրամաբանական, իրական համոզիչ սխեմաներ ու հիմնավորումներ: Որպեսզի նրանք հենց այդ արգումենտացիայի ուժով հայամետ լուծումների հանգեին ու այն պաշտոնապես ներկայացնեին կողմերին: Բայց նման քայլեր մենք չենք կատարել, ու չի էլ նշմարվում, թե ապագայում կանենք:

Սկզբում մենք ունեինք ռազմական հաջողության դրական արգումենտը, որը սակայն զուգորդված էր «անկախ» Ղարաբաղի արհեստական, թույլ անիրական սխեմայով: Քաղաքական-դիվանագիտական այդ տարօրինակ զուգորդումը՝ հաղթանակած Հայաստան-ինքնորոշվող, անկախ Ղարաբաղ մոդելը, Սովետի նոր-նոր վերացման պայմաններում, խաբուսիկ էր միջնորդների համար, ռազմական արգումենտը մեր օգտին էր աշխատում, բայց Ղարաբաղի անկախության մեր կամազուրկ պահանջը անորոշության մեջ էր գցել միջնորդներին:

Փաստորեն մենք պահանջում էինք, որպեսզի պուճուրիկ Հայաստանի վախկոտ քաղաքական կամքով աշխարհը փոխի պետության ու պատերազմի մասին իր հիմնարար պատկերացումներն ու միկրոսկոպիկ Հայաստանի կողքին մի հատ էլ գերմիկրոսկոպիկ անկախ Ղարաբաղ սարքի:

Նրանք զարմացած էին և շարունակում են այդպիսին մնալ հիմա էլ՝ թե ինչպե՞ս կարող է անկախ ու ինքնուրույն համարվել մի տարածք, ուր ամեն ինչ հայկական է՝ ժողովուրդը, փողը, բանակը, լեզուն, բյուջեն: Եվ պետություն կոչվածն էլ Հայաստանին կպած ընդամենը մի բուռ տարածք է, որի անկախությունը նույնիսկ հենց ինքը՝ Հայաստանը չի ընդունել:

Արդյունքում, դրսում լավ էլ հասկացան, որ գործ ունեն ամբարտավան, անինքնասեր, ու վախկոտ մի երկրի հետ, որը զլանում է դիվանագիտորեն ջանքեր թափել և ուղեղ բանեցնել իր հարցերը լուծելու համար:

Գոնե հիմա՝ ծանրագույն ներքին ու արտաքին պայմաններում, փորձենք տեսնել, թե արդյո՞ք կան դրական, օբյեկտիվ արգումենտներ մեր օգտին և փորձենք դրանք դնել ղարաբաղյան և, հանդեպ Թուրքիան ու Ադրբեջանը, մեր քաղաքականության հիմքում:

1. Մենք ունենք Գենոցիդի արյամբ շաղաղված անցյալ՝ Թուրքիայի ու իրենց սատելիտ Ադրբեջանի հետ հարաբերություններում:

Ակնհայտորեն Գենոցիդը մեր հիմնական վահանն է թուրք- ադրբեջանական նկրտումների հանդեպ և միջազգային կարծիքը մեծապես մեր կողմն է հենց Գենոցիդի ուժի ներքո։

2. Սովետական Միության փլուզման հետևանքով առաջացած և քաղաքական լուծում պահանջող ղարաբաղյան հարցն արդեն ոչ տարածքային ամբողջականության խնդիր է, և ոչ էլ ազգերի ինքնորոշման իրավունքի հարց: Այն երկու հարևան պետությունների մեջ էթնիկ զտմամբ տարված պատերազմի հետևանք  է:

Պատերազմը սկսել է Ադրբեջանը, իր տարածքից կոտորածով ու ավերածություններով տեղահանելով հայությանը, հարձակվել է պաշտոնապես, միջազգայնորեն ձևակերպված Ղարաբաղի հայկական ինքնավար պետության վրա: Անցած տարիներին երբևէ նրա ագրեսիաներն ու հակահայ հռետորաբանությունը չեն դադարել։

3. Բոլոր միջնորդներն էլ գիտեն, որ իրականում պատերազմել են Հայաստանն ու Ադրբեջանը, և որ հարցը կոնկրետ հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների առանցքն է:

4. Հայաստանի՝ որպես կողմնակի դիտորդի դերը ինքնանվաստացուցիչ, ազգի և սեփական սուբյեկտի հանդեպ անպատասխանատու կեցվածք է եղել բանակցային պրոցեսում:

5. Հայաստանը երբևէ, որևէ հարցում նախաձեռնող չի եղել ու միշտ քարշ է եկել ադրբեջանական նախաձեռնությունների ետևից, սպասելով միջնորդների բարեհաճությանը։ Բանակցային գործընթացում իրեն դրսևորել է որպես դիվանագիտորեն ապաշնորհ, դանդաղաշարժ, անօգնական մի պետություն, որի միակ նպատակն է եղել ժամանակ ձգելը, հույսը կապելով գերտերությունների շահերի զուգորդման վրա:

6. Մենք պետք է վաղուց հրաժարված լինեինք «Անկախ Ղարաբաղ» կոչված արհեստական, պարտվողական, անպատիվ դիրքից և բաց ճակատով ներկայացնեինք մեր դիրքորոշումն ու իրավունքներն աշխարհին: Սակայն դա չի արվել, և նույնիսկ հիմա, ակնհայտ դիվանագիտական անհաջողություններից հետո էլ, դեռ նման մոտեցման անհրաժեշտությունը գիտակցված  չէ:

7. Մեզ՝ որպես գոյության իրավունք մուրացողների, ոչ մեկը չի պաշտպանելու, հակառակը խուսափելու են մեզ հետ գործ ունենալուց, որովհետև հոգեբանորեն շատ դժվար է ուրիշի քաղաքական ու ռազմական պոտենցիալները, կամքը, գիտելիքն ու բարյացկամությունը շահագործողին հավերժ սատար կանգնելը:

8. Պատերազմը հրահրվել է Ադրբեջանի կողմից, բայց զինադադարը պարտադրվել է Ադրբեջանին, հենց իր խնդրանքով:

9. Այս կետերի շարքն ու խնդրի նախապատմությունը ցույց են տալիս, որ քննարկման առարկան ի սկզբանե ոչ թե անկախ Ղարաբաղի կարգավիճակի ընդունման հարցը պետք է լիներ, այլ հրադադարի հիման վրա խաղաղության պայմանագրի կնքումը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև: Դա չի հասկացվել, չի գիտակցվել ու չի արվել:

10. Հայկական մամուլում սակավաթիվ քննարկումներ են եղել այն մասին, որ լուծումները պետք է գտնվեն հայ և ադրբեջանցի փոխադարձ փախստականների տարածքային իրավունքների բավարարման կոնտեքստում:

Կան անհերքելի փաստացի ապացույցներ, որ նախապատերազմական ու պատերազմական գործողությունների հետևանքով 400 000 հայ սպանվելով, անարգվելով, թալանվելով ու փախչելով արտաքսվել է Ադրբեջանից: 140 000 ադրբեջանցի ընդամենը մեկ պատահական զոհով, կազմակերպված լքել է Հայաստանը:

Այսինքն՝ պատերազմի պատասխանատվությունից զատ առկա է մեծ շեղում հայ-ադրբեջանական փախստականների ունեցվածքի փոխադարձ կոմպենսացման հարցում: Հետևաբար օրակարգի հարց է Ադրբեջանից արտաքսված՝ թվով 260 000-ով ավել հայ փաստականների և Շահումյանի ու Գետաշենի կորստի հետ կապված  հողային իրավունքների կոմպենսացման հարցը, որը պետք է բանակցություններում դառնար քննարկման հիմնական առարկան:

Այս արգումենտը հիմնովին փոխում է քննարկման առանցքը և հարցը շահեկան է դարձնում մեզ համար: Չգիտեմ, թե արդյոք երբևէ մեր բանակցողները քննարկման դրել են այս հարցը: Միգուցե դա արվել է, բայց Ադրբեջանը բանի տեղ չի դրել այդ փաստարկը՝ հակադարձել է իբր 1 միլիոն ադրբեջանական փախստականների միֆով և համառ աշխատանքով արժեզրկել, խեղաթյուրել է նախապես մեր օգտին գրանցված փաստարկը:

Իրականում հենց սա է բանակցություն կոչվածի էությունը՝ երբ մեկը համառորեն առաջ է տանում իրեն ձեռնտու փաստարկը՝ անկախ դիմացինի քամահրանքից, հոխորտանքից կամ ուրիշների «խորհուրդներից»: Ադրբեջանն իր բազմաթիվ կեղծիքները շարունակապես կրկնելով, հասել է բանակցային, մեր առանց այն էլ ապաշնորհ դիրքերի փլուզմանը:

Իսկ մենք էլ, չկարողանալով տարբերակել մեր ուժեղ և թույլ արգումենտները, կառչած ենք մնացել կործանարար հին դոգմաներին, ոչ մի խիստ պահանջ համառորեն չենք դրել, հետապնդել և արդյունքում հասել ենք կապիտուլյացիայի շեմին:

11. Իրականում  հիմա էլ կա բավարար փաստաթղթային հիմնավորում փախստականների հաշվով: Եվ հենց փախստականների հարցում է, որ մենք ունենք ազդու առավելություններ:

Ըստ փախստականների փոխադարձ հարաբերական թվերի, ստացվում է, որ  ողջ Ադրբեջանից տեղահանված հայերին և Շահումյանի ու Գետաշենի կորստին, անձնական ունեցվածքային կորստին (տներ հողամասեր), ու ըստ այն ժամանակվա մեկ շնչին ընկնող տարածքային իրավունքերի, որպես փախհատուցում հասնում է մոտ Քելբաջարին, Լաչինին, Ղուբաթլիին ու Զանգելանին հավասար տարածք:

Եվ հարցն էլ կոնկրետ մարդիկ չեն, որ պետք է վերադառնան իրենց բնակության վայրերը, այլ միջպետական վնասների փոխհատուցումը: Ադրբեջանի ներքին փախստականների հարցը պետք է քննարկվի փախստականների հայ-ադրբեջանական բալանսից զատ: Այն կոնֆլիկտի էությունից դուրս քննարկման առանձին նյութ է և պետք է իր լուծումը ստանա խաղաղության վերջնական պայմանագրից դուրս:

12. Որպես քննարկման հիմնական առարկա, անպայման պետք է սեղանին դրվի Ադրբեջանի նախահարձակ լինելու հարցը, որպես պատերազմի հրձիգի, մեղավորի, որը պատասխան պետք է տա տասնյակ հազարավոր զոհերի, հարյուր հազարավոր խեղված կյանքերի ու ավերածությունների համար, և Թուրքիայի հետ համատեղ 25 տարի շարունակվող պատերազմի, շրջափակման, ու Հայաստանի ժողովրդին նոր Գենոցիդի սարսափի մեջ պահելու համար։

Փաստորեն ստացվում է, որ զինադադարի պայմանագիրը նաև մեր դիվանագիտական անգործության շնորհիվ, դարձել է ընդամենը կեղծ ու խաբուսիկ թղթի մի կտոր, որով շղարշվում է շարունակվող լուռ, հյուծող և «անտեսանելի» պատերազմը Հայաստանի դեմ: Եվ որը հայաստանյան հասարակությունն ու պետությունը այլասերելու, վերջնականապես ծնկի բերելու լծակի է վերածվել:

13. Ասվածից բխում է, որ ներկայումս Հայաստանը Ադրբեջանի հետ ոչ թե Ղարաբաղի հարց պետք է քննարկի, այլ թուրք-ադրբեջանական պատերազմի, բլոկադայի, գենոցիդի ու կեղծ զինադադարի հարցերը:

Հենց կեղծ զինադադարի էությունը բացահայտելով, հրապարակավ քննարկելով ու նրա ուժը կոտրելով է, որ մենք կկանխենք սպասվելիք ֆիզիկական մեծ պատերազմը:

Չնայած մեզ համար ակնհայտ շահեկան այս քաղաքական արգումենտների ու տրամաբանության գոյությանը, արդեն 25 տարի է, հայկական քաղաքական-դիվանագիտական միտքը չի տեսնում ելքեր, չի կարողանում գտնել ու մշակել իրեն ձեռնտու կոնցեպտուալ մոտեցումներ ու առհասարակ չի պատկերացնում Հայաստանի դերը ռեգիոնում:

Լավագույն դեպքում մենք կցորդ ենք՝ Ռուսաստանի, Իրանի, նույնիսկ Վրաստանի ու ինչ-որ տեղ նաև Թուրքիայի:

14. Հայաստանը պետք է նորովի իրավական ուժ տա 1989 թ. դեկտեմբերի 1-ի Հայկական ԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհուրդի համատեղ որոշմանը՝ Հայաստանի հետ վերամիավորվելու մասին, և հանդես գա հռչակագրով, որ Ղարաբաղը և Հայաստանը Ադրբեջանի պարտադրած պատերազմներում հաղթելով, նվաճել են որպես միացյալ ազգի՝ մեկ պետական տարածք վերամիավորվելու իրավունքը:

15. Հայաստանը պետք է ձևակերպի ռեգիոնում իր նպատակները, որպես չեզոք երկիր, խաղաղության կողմնակից և պահապան, ազատ տեղաշարժի և համագործակցության շահագռգիռ սուբյեկտ: Ներկայացնի հարևանների հետ փոխադարձաբար հարգվող սուվերենության իր պահանջները և դրանց ապահովման մեխանիզմները:

16. Թուրքերի կողմից գենոցիդի պաշտոնական խոստովանությունը պետք է համարվի հայկական արտաքին քաղաքական գերակայություններից մեկը:

Այս հոդվածը գրելիս մտածում եմ այն սարսափի մասին, որը կհայտնվի շատ ու շատերի դեմքին: Հասկանալի է, որ 26 տարվա, մինչև մեր ուղն ու ծուծը հասած դոգմա է կասկածի տակ առնվում: Նաև առաջարկվում է որոշ տարածքների վերադարձ՝ կենսունակ պետականության կերտելու ակնկալիքով։

Ես հասկանում եմ, որ կուրծք ծեծող հայրենասերների համար նման մոտեցումն անընդունելի է, բայց և ճակատում ֆոտոսեսիաներ անող գեներալների, համատարած բարոյալքման ու թալանի, կործանվող պետականության պայմաններում նման կրքերը հանդարտեցնել է պետք իրականության հետ հաշվի նստելու անողոք փաստերով։

Մենք 22 տարի ունեինք «երկրից» պետություն կառուցելու։ Փոխարենը կերտեցինք Ռուսաստանի խամաճիկ դարձած ապասուբյեկտային մի բդեշխություն։ Եթե շարունակվելու է կեղծ ազգասիրական բրավադան՝ հօգուտ պարբերաբար կրկնվող հարյուրավոր զոհերի ու ազգային նվաստացումների, ապա դրա վերջն էլ Հայաստանի կործանումն է լինելու։

Կարծում եմ, ժամանակն է, որ Հայաստանում ռազմականը, դիվանագիտականը և մնացած բոլոր մասնագիտական ասպարեզները դիտվեն որպես համապատասխան գիտելիքների, ունակությունների, և իրավասությունների դաշտեր և դրանցով զբաղվեն իրոք մասնագետները:

Շատերը կհարցնեն՝ իսկ ի՞նչ ենք անելու, եթե ի պատասխան մեր դիրքի կոշտացման, Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ միասին գնա հարձակման, գրավի Ղարաբաղն էլ, Հայաստանն էլ և գենոցիդի մի նոր գեհենի մեջ մտցնի մեզ։

Տեսականորեն սա էլ հնարավոր ելք է: Բայց իրականում շատ ու շատ ավելի քիչ հավանական, քան մեր դիվանագիտական հաղթանակը կարող է լինել դիրքորոշումների փոփոխության դեպքում:

Քաղաքականությունը, դիվանագիտությունը, պատերազմը միշտ էլ ռիսկային անորոշության էլեմենտ ունեն իրենց մեջ: Հարցը ոչ թե ամեն պահի զիջմամբ պատերազմից, կործանարար ելքերից խուսափելն է, այլ նաև ճակատագրին ձեռնոց նետելը և հաղթելու շանսը օգտագործելը:

Պատմությունը դա ազգերի պայքարի դաշտ է: Անհնար է այդ դաշտում գոյատևել առանց ստեղծագործելու, կռվելու, պայքարելու, դիմադրելու, հաղթելու և պարտվելու:

Հաղթանակը ապահովվում է իմաստությամբ, խելքով, կամքով և որ կարևորն է, նաև հարձակմամբ: Պարտությունը դա տգիտության, անճարակության, ապաշնորհության և միայն վերջին հերթին, նաև ֆիզիկական թուլության հետևանք է:

Ներկայում մեր հիմնական և միակ անելիքը դա սպասվող արհավիրքները ժամ առաջ հասկանալն է և դրանցից խուսափելը (կրկնեմ՝ խուսափելը, այլ ոչ թե զիջելը): Թե ինչ մարտավարություն և գործելակերպ կընտրվի, դա արդեն կախված է այն բանից, թե ինչ կասեն հայ քաղաքական ու իշխանական «ասպետները», ժողովուրդը։

Կպայքարենք, կդիմադրենք, կռիվ կտանք՝ արդյունքի կհասնենք:

Անկախ վաղվա օրվա դրական կամ բացասական արդյունքներից, հիշենք, որ այսօր ոչ մեկը մեզ չի խաբում, և որ մենք՝ ինքներս ենք մեզ ինքնախաբում:

Ապրիլյան պատերազմից հետո միացյալ Ղարաբաղ-հայաստանյան դիվանագիտական, ռազմաքաղաքական կեցվածքը միակն է, որը հնարավորություն կտա Հայաստանին բանակցել Ադրբեջանի և թուրքերի դեմ՝ միաժամանակ սեղանին դնելով հայկական պետականության գոյության հարցը դրանց երկուսի արանքում։

Իսկ ներկայիս «Անկախ Ղարաբաղով» հարցին ներկայանալը ոչ միայն Ղարաբաղին, այլ Հայաստանին կործանման կտանի։

Արա Հարությունյան

լուսանկարը՝ Հակոբ Պողոսյանի