Հունիսի 15-ին լրացավ Անգլիական Ջոն թագավորի կողմից Ազատությունների հռչակագիր/պայմանագիրը (Magna Carta) ստորագրելու 800-ամյակը (1215 թվական):
Պայմանագրի կնքումն արդյունք էր բազմաթիվ գործոնների: Թագավորը ծանր կացության մեջ էր ֆրանսիացիների հետ պատերազմական վիճակի պատճառով և բարոնների (անգլիական ֆեոդալների) օգնության կարիքն ուներ: Բարոններն էլ, օգտվելով առիթից, առաջ էին տանում իրենց իրավունքների ու ազատությունների խնդիրները և պահանջում էին թագավորին այդ հարցերում գնալ զիջումների:
Երրորդ կողմը կղերականն էր, որը երկակի դիրքում էր: Լինելով կալվածատերեր, նրանք առաջարկվող փոփոխություններին էին կողմ, սակայն իշխանականի հետ համերաշխ լինելն էլ կարևոր էր ռազմավարական առումներով, և նրանք չափավոր էին իրենց պահանջների մեջ: Եv պատահական չէ, որ պայմանագրի տեքստը մշակել էր Ստեֆան Լանգտոնը, որը Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսն էր:
Պայմանագրի արդյունքում ստեղծվում է 25 բարոններից բաղկացած Մեծ Խորհուրդը, որի հետ պարտավոր էր հաշվի նստել թագավորը:
Պատմաբանները կիսված են սույն պատմական եղելությունը գնահատելու հարցում: Որոշները գտնում են, որ այն հիմք ծառայեց հետագայում անգլիական պառլամենտի ստեղծման համար (պառլամենտի սկիզբ է համարվում 1230 թվականը), որոշներն էլ նսեմացնում են այն՝ ընդհուպ մինչև անհետևանք թղթի կտոր:
Սակայն իրողությունն այն է, որ պայմանագրի ոգին առկա է եղել անգլիական ուժի կենտրոնների հարաբերություններում, և պառլամենտն էլ ստեղծվել է հենց բարոնների Մեծ Խորհրդի հետագա զարգացման արդյունքում:
Պատմության մեջ կարևոր այս իրադարձությունը ներկայացված է բազմաթիվ նկարիչների գործերում:
Անգլիական The Economist ամսագիրը ևս հանդես է եկել է մի հետաքրքիր կտավով և հոդվածով՝ 800-ամյա տարելիցի կապակցությամբ:
Նկարում ներկայացված են պայմանագրին մասնակից կողմերն իրենց դիրքով ու վերաբերմունքով՝ հանդեպ կատարվողը: Թագավորն ընկճված է, բարոնները՝ ուժի, թելադրողի դիրքերում են, իսկ կղերներն էլ՝ անթաքույց գոհունակությունը երեսներին դաջված:
Երեք կողմերի առկայությունը քաղաքական գրեթե բոլոր պրոցեսներում երևի հիմնարար երևույթ է և իր բացատրությունն ունի մարդկային հարաբերությունների էության հետ կապված:
Շատ հաճախ երկու պայքարող կողմերի միջև առկա են նրանք, որոնց ձեռնտու չէ որևէ մեկի անվերապահ հաղթանակը: Եվ բարդ քաղաքական իրադրություններում որոշիչ են դառնում հենց երրորդ կողմերը: Երրորդ կողմ լինելն իրականում մարդկային որակ է՝ և նալին, և մեխին խփելու, և համաձայն, և դեմ լինելու:
Որպես կանոն, առաջնային հարցը ծնվում է կռվող-մրցակցող կողմերի՝ կոնֆլիկտի 2 ակտիվ մասնակիցների շահերի բախումից, պահանջներից ու մղումներից: Բայց առճակատումը փաստացի լուծվում է նաև չեզոք ձևացողների ու միջնորդների մասնակցությամբ:
Հասկանանք, թե ինչն է մղում հակամարտ կողմերին լինել սուբյեկտ, հաստատակամ, պայքարող, իրենց շահերի համար զենք վերցնող ու մինչև վերջ գնացող:
Կենսաբանությունը, մասնավորապես Դարվինիզմը, տալիս է այս հարցի ընդհանուր պատասխանը:
Դա էքսպանսիայի համընդհանուր օրենքի պահանջն է: Այն ազդարարում է, որ բոլոր կենդանի օրգանիզմներն իրենց հասու հնարավոր ձևերով պայքարում են առավել բազմանալու, նոր տարածքներ ու ասպարեզներ նվաճելու համար: Դրան հասնելու համար առկա են միջտեսակային և ներտեսակային պայքարները, որոնք տարվում են որոշակի սկզբունքների համաձայն:
Մարդու դեպքում ներտեսակային պայքարը օրինականացրել է նույնիսկ դիմացինի ոչնչացումը, որը թվում է, թե հակակենսաբանական է:
Մենք՝ մարդիկ, չենք ընդունում սպանությունը հանրության ներսում, բայց արդարացի ենք համարում պատերազմը հարևան երկրի դեմ՝ նրան վերագրելով բարբարոսություն ու մեղադրելով «չափերն անցնելու մեջ»:
Ներկա փափկասուն ու դեմագոգիկ քաղաքագիտականը մերժում է սոցիալ-Դարվինիզմը՝ այն համարելով պրիմիտիվ ու մարդուն ոչ հարիր: Բայց մարդկության պատմությունն ու մեր աչքերի առջև ծավալվող արյունալի ներկան հենց դա են փաստում:
Մարդը մրցակցային է: Մենք այդպիսին ենք կերտվել բնության կողմից: Մենք առաջ ենք գնում, զարգանում ենք միմյանց հետ մրցակցելով, միմյանց հաղթելով: Մենք ամեն տեղ, ամեն ասպարեզում ու ամեն ինչի համար ենք մրցում:
1215-ին, իրար հետ մրցակցելով, իրար ստիպելով ու Magna Carta-ն կնքելով, անգլիացիք քաղաքականում կարևորագույն քայլ արեցին՝ հիմք դրեցին ժամանակակից ժողովրդավարությանն ու օրինականությանը: Չունենալով սահմանադրություն, իրականում Անգլիան հավասարակշիռ օրենքների երկիր է:
Հետագայում ամերիկյան սահմանադրությունն էլ նույն կերպ կնքվեց՝ մրցակցող մի քանի կողմեր կային ներգրավված, որոնք ստիպված պայմանավորվեցին իրար հետ հաշվի նստելու վերաբերյալ:
Ցանկացած սահմանադրության ընդունում ոչ թե սկիզբ է, այլ ընդամենը պայմանավորվածությունների փուլի ավարտ:
Սահմանադրությունը փոխադարձ հաշիվները մաքրելուց հետո, իրար դեմ նստած, բայց «զենքերը դեռ սեղանին»՝ ուժային, կողմերի շահերի հաշվառման մասին ձևակերպված համաձայնագիր է՝ հետագայում իրար հարգելու ու հաշվի առնելու մասին:
Ինչ որ առումով, այն քաղաքացիական «սառը» պատերազմի ավարտին կնքվող հաշտության պայմանագիրն է:
Սահմանադրությամբ չի սկսվում պետությունը, սահմանադրությամբ ուղղորդվում և ապրում է հետագայում, երբ բոլոր սուբյեկտներն արդեն պայմանավորվել են իրար «չքցելու» մասին, և խստորեն, նույնիսկ ուժային մեթոդների կիրառմամբ, հետևում են պայմանագրին (վկա՝ ամերիկյան սահմանադրության երկրորդ փոփոխությունը՝ զենքի իրավունքը):
Սահմանադրությունը թղթի կտոր է, եթե այն ամեն պահի չի ապահովվում կողմերի վերահսկմամբ:
Այսօրվա Հայաստանում ակնհայտորեն նկատելի են երկու սահմանադրություններ: Մեկը դա ներիշխանական՝ իրար «չգցելու» մասին բանավոր պայմանագիրն է կողմերի միջև, որը սրբորեն կատարվում է՝ ընդհուպ մինչև մարդասպանների ազատումը պատժից և նշանակումը բարձրագույն պաշտոնների:
Եv երկրորդը՝ թղթային, ֆիկտիվ, դեկլարատիվ սահմանադրությունը, որը հասարակ մահկանցուների համար է՝ նրանց ապակողմնորոշելու, կեղեքելու, լլկեցնելու ու տնավեր անելու համար:
Իշխանավորներն իրար հետ հարաբերվում են իրենց օբշչակի ներքին օրենքներով, ներքին սահմանդրությամբ, իրենց շահի ու «թասիբի»՝ նույնիսկ զենքով հետապնդմամբ:
Եվ դրանք բոլորով էլ վերաբերվում են մեզ՝ մեր «անատամ» վարքագծին ու պահանջներին հարիր ֆիկտիվ թղթայինով՝ իրականում՝ բեսպրեդելով:
Բռնապետական իշխանությունն իրացնում է բռնապետի կամքը, և բռնապետության ենթական կամ պետք է հպատակվի, կամ պայքարում զոհվի: Բռնապետությունը կարող է նույնիսկ զարգանալ ու բարգավաճել էլ, եթե բռնապետը տեխնոկրատ է:
Այլ է ժողովրդավարական իշխանությունը: Այն չի կարող զարգացման տանել, եթե ֆիկտիվ է: Եվ այդ դեպքում խնդիրն արդեն հանրության ներսում է, նրա ինքնիշխան լինելու մեջ:
Պետական կյանքի կառույցը հիերախիկ-ուղղաձիգ է, ուր ամեն վերին երևույթ հիմնված է ստորին որևէ արժեքայինի դրսևորման վրա:
Ինքնիշխան պետություն ու արժանապատիվ իշխանություն կերտելու համար հիմքում ինքնիշխան, ազատ, մրցակցող մարդը պետք լինի: Հենց մրցակցող լինելու հաշվին է, որ մարդը ունակ է հաղթելու ներքին սրիկային:
Եթե շարքային մարդը գիտի իր իրավունքներին տեր կանգնելու հրամայականն ու մրցակից լինելու փիլիսոփայությունը, ապա այդ մարդու դեմ ոչ մի թաղային տականք ու բեսպրեդել իշխանություն անելիք չունի:
Հայկական իշխանություն կազմող անձինք իրենց շահերը հետապնդող սուբյեկտներ են, և նրանց չի կարելի մեղադրել այդպիսին լինելու համար: Համացանցում բազմիցս պնդման եմ հանդիպել, թե «Հայաստանն այլևս արուների երկիր է և երբևէ չի պարտվելու»: Իրոք, օբշչակի ներսում երևի այդ տպավորությունն է, որ իրենք արուներ են: Սակայն խնդիրն այն է, թե ովքեր են էգերը:
Իմ կարծիքով, արու երկիրն ու արուների երկիրը սկզբունքորեն տարբեր բաներ են: Արու երկիրը հզոր երկիրն է, իսկ արուների երկիրը՝ բեսպրեդելով կյանք քարշ տվող անարժանների երկիրը:
Որպես անհատներ, կենսաբանական առումով իրենք իրոք «արու» են, «նորմալ» են: Աննորմալը մենք ենք, շարքային հայությունն է, որ 21-րդ դարում դեռ չգիտի, թե ինչ ասել է սահմանադրականությունը, ինչպես է այն կերտվում և պահպանվում:
Մեղավորը մենք ենք, որ 800 տարի հետո էլ, փոխանակ հետևելու անգլիական արքեպսիկոպոսի միջնորդությամբ կերտված ազատության սկզբունքներին, հանդուրժում ենք անգլիական բենթլի քշող հայկական միջնադարյան արքեպիսկոպոսներին:
Երկու շաբաթ առաջ, երբ մի հոդվածում տեղանվան սխալ էի թույլ տվել, հայ էլիտար քաղաքագիտականի այրերը հրճվանքի մեջ էին իմ «անգրագիտության» կապակցությամբ:
Երևի այս հոդվածում էլ երկրորդական սխալներ ունենամ, քանզի ընդամենը կենսաֆիզիկոս եմ: Բայց իմ ասելիքը քաղաքագիտական սկզբունքայնության մասին էր, որին երրորդ կողմերը երբևէ չեն դավանում: