Վերևներում տեղափոխումներով ու վերադասավորումներով բացված ճեղքերը սվաղելու ու իշխանությունն ամեն գնով պահելու հարցին են: Չարտագաղթածներն էլ սպասումների ու տարակուսանքների մեջ՝ բա հետո՞, բա վե՞րջը:
Առանց դույզն ինչ տարբերության, կրկնվում է դեռ Խորենացու նկարագրածը՝
«ՈՒսուցիչները տխմար ու ինքնահավան,
Աշակերտները սովորելու մեջ ծույլ, սովորեցնելու մեջ փութաջան, որոնք դեռ չսովորած` աստվածաբան են:
Կրոնավորները կեղծավոր, ցուցամոլ, սնափառ, պատվամոլ, քան թե աստվածասեր:
Աշխարհականները ամբարտավան, ստահակ, մեծախոս, աշխատանքից խուսափող, արբեցող, վնասարար, ժառանգությունից փախչող:
Զինվորականները անարի, պարծենկոտ, զենք ատող, ծույլ, ցանկասեր, թուլամորթ, կողոպտիչ, գինեմոլ, հելուզակ, ավազակներին համաբարո:
Իշխանները ապստամբ, գողերին գողակից, կաշառակեր, կծծի, ժլատ, ագահ, հափշտակող, երկիր ավերող, աղտեղասեր, ստրուկներին համախոհ:
Դատավորները տմարդի, ստախոս, խաբող, կաշառակեր, իրավունքը չպաշտպանող, անկայուն, ընդդիմացող:
Եվ առհասարակ սերն ու ամոթը ամենքից վերացած»:
Կարելի է ենթադրել, որ կամ արժեքայինով մենք չենք փոփոխվել անցած 16 դարերի ընթացքում, կամ էլ հանրային անկումն ու դեգրադացիան նույն պատկերն ունեն՝ անկախ ժամանակաշրջանից:
Սակայն որն էլ լինի, մխիթարիչ բան չկա դրանում:
Խորենացու նկարագրի մեջ նկատելի ներդաշնակություն կա գործող տարբեր խմբերի վարքի մեջ: Ամեն մեկն անմոռաց իր հակահանրային տարերքի մեջ է և անհաղորդ՝ ընդհանուր տագնապներին:
Խորենացին կատարվողի վկան է, ինքը տեսնում է ընթացողի ողբերգությունը, բայց անկարող է միջամտելու և ներազդելու: Մտածել, թե ինքը չի շփվել կողքինների հետ, չի կիսվել իր մտահոգություններով, չի ահազանգել, անհավանական է, բայց ակնհայտորեն իր ջանքերն արդյունք չեն տվել:
Ներկայում էլ նույնն է՝ հազարավորները ասում, նկարագրում, ահազանգում են, իրենց հասու հնարավորով պայքարում, բայց արդյունքը զրոյամերձ է՝ ամեն մեկն իր նեղ էգոյի շրջանակներում է՝ անհաղորդ մյուսներին ու կատարվողին:
Իհարկե, հետանկախական 23 կատաստրոֆիկ տարիներն ու երկիրը կարգի գցելու՝ քաղաքացիական անհաջող փորձերը մարդկանց մեկուսացրին նորմալ -մարդկայինից և խորացրեցին փոխադարձ անընկալունակության վիհը:
Բայց և կարևոր է պարզաբանելը, թե ինչի արդյունք էր Խորենացու նկարագրածը և ինչ է կատարվում մեզ հետ՝ հիմա:
Տպավորություն է, թե ներկա Հայաստանում, նույն հողի վրա, նույն միջավայրում ու իրականության մեջ՝ առանց որևէ հաղորդակցման, մի քանի հակամետ բազմություններ են ապրում:
Անտագոնիստական, բայց և զարմանալի խմբեր են դրանք՝ արարող-թշվառներ, հսկող-պատժողներ, վայելող-թալանողներ, պնակալիզող-մանկլավիկներ, բեսպրեդելող-ժառանգներ, գոյատևող-յոլա գնացողներ ու արտագաղթող-զզվածներ:
Միջխմբային անտագոնիզմը իշխանականի դեմ միտինգ ու երթից այն կողմ՝ որևէ հանգուցալուծում չի ստանում, և վիճակը դադաղ, բայց անշեղորեն գնում է ինքնաոչնչացման:
Ըստ որում, անկումը զուտ ինքնաբերաբար ընթացող պրոցես է՝ որևէ խումբը չի փորձում ներազդել՝ արագացնել կամ արգելակել այն: Խմբերի միջև բաժանարար գծերն էլ շարունակվում են մինչև անհատներն ու ընտանիքները: Փաստորեն հանրություն ասածն է խեղված մեր երկրում, և նրա մեջ անհատն իր տեղն ու դերը չունի:
Ներհանրային հնարավոր համագործակցության բոլոր ոլորտներն ու ասպարեզները իշխանության վերահսկողության տակ են: Ոչ մեկը չի կարող ինքնուրույն լինել, նախաձեռնել, ստեղծագործել, կերտել, արարել կամ արտադրել: Ամեն մեկի վրա հատուկ, մանրակրկիտ մշակված վերահսկողական լծակ կա՝ զսպելու, ստորացնելու, շահագործելու և իրենց ուզածը հարկադրելու:
Հանրային ու աշխարհին հայտնի քաղաքական ու քաղաքացիական լծակներով վիճակը շտկելու մեր ջանքերը դեմ առան զինված տականքի պատնեշին:
Մարդիկ էլ մշտապես ապակողմնորոշված ու լլկեցված են հնարավոր բոլոր լծակներով՝ սկսած թաղային գողականի հաշվեհարդարներից, վերջացրած ծախված բարեկամի՝ չհակառակվելու հորդորները:
Զուգահեռաբար, ընտրություն կոչված ֆարսերին էլ մշտապես ուշադրության կիզակետում են եղել իշխանությունների կողմից ներդրված բազմաթիվ գործակալներն ու խեղկատակները, որոնք հայկական ներքին քաղաքական կյանքը սարքել են կրկեսային բալագան:
Նայենք վերջին ընտրությունների գումարային արդյունքին՝ մեկը մահափորձի է ենթարկված, մյուսը բանտում է, երրորդը՝ առողջական նպատակներով հացադուլը ծաղրուծանակ-աղոթքի վերածած, մյուսն էլ՝ հացադուլով ասպարեզ մտած:
Սանգվինիկների համար նման ելքերը մի գուցե էկզոտիկ-տրամաբանական են, բայց հայկական կյանքով ապրողների համար դրանք արդեն զավեշտալի-օրհասական են:
Սկզբունքորեն ասած՝ մենք արդեն իսկ դուրս ենք մարդ կոչվածի սահմաններից: Որովհետև մարդը հանրային էակ է և ապրում է շնորհիվ կողքինների հետ ազատ համագործակցության ու փոխօգնության:
Վերը նկարագրված խմբերում բաշխված հայաստանյան մարդիկ դարձել են փոխադարձ ավիրող, ոչնչացնող ու ատող անհատներ, որոնք կորցրել են մարդկայնորեն իրար օգնելու, համագործակցելու, գնահատելու և հանդուրժելու ունակությունները:
Ո՞րն է ելքը:
Շանթ Հարությունյանը հռչակեց այս վիճակի մասին և որպես շարքային քրեական գնաց բանտ՝ իր հետ տանելով 14 համախոհների:
Մեր ինչ լինելը լավագույնս նկարագրած-բեմականացրած Վարդան Պետրոսյանը հայտնվել է «դատականի» ճիրաններում:
Դրվածքներին հրապարակայնորեն դեմ դուրս եկած ազատամարտիկը՝ Վոլոդյա Ավետիսյանը, նույն վիճակում է: Տասնյակները զոհված են, հարյուրավորները՝ բանտերում, տասնյակ, հարյուր հազարավորները՝ մարդ մնալու մաքառումների մեջ:
Իշխանությունը ի դեմս տականքի՝ որպես քաղցկեղ, մսխում է երկրի ռեսուրսները, մարդկանց ու ազգայինը, և ոչ մի միջոց չկա այս մսաղացի դեմն առնելու: Ողբալի է, բայց արդեն ողբացողն էլ չկա: