Հետսովետական անկախությունը մեզ բաժին հասավ բազմաթիվ ծանրացուցիչ հանգամանքներում: Մի կողմից ղարաբաղյան կոնֆլիկտն էր, մյուս կողմից՝ երկրաշարժի ավերածությունները, սովետական պետականության կեղծ ու երկդիմի ժառանգությունը, Գենոցիդի բեռն ու ամենակարևորը՝ մեր քաղաքական տկարամտությունը, որը հետագա տարիներին իր կործանարար «հզորությամբ» մեզ կանգնեցրեց լինել-չլինելու խնդրի առջև:
Հետադարձ հայացքով նայելով մեր անցած ուղուն, կարելի է համոզված պնդել, որ հենց քաղաքական տկարամտությունն էր այն լծակը, որն էֆեկտիվորեն ավիրեց մեզ և որպես հանրություն, և որպես էթնոս, և որպես պետություն:
Գոնե ուշացումով, փորձենք դիտարկել մեր թուլությունները: Եւ դրանք էլ տեսնելու համար քննարկենք պետությունը, նրանում առկա դրվածքներն ու շահային ուժագծերը՝ համաձայն այլ երկրների պատմական փորձի և առկա դրսևորումների:
Հայտնի է, որ պետությունը սեփականություն է, որը տնօրինվում է ընթացիկ իշխանության կողմից: Կախված նախապատմությունից, այդ սեփականությունը ինչ որ սկզբունքներով տարաբաշխված-բաժանված է հանրության անդամների միջև: Կախված ներհանրային արժեքային դրվածքներից, անհավասարությունը կարող է շատ մեծ լինել:
Ամեն կոնկրետ պահի, իշխանությունը հանդես է գալիս որպես եղած դրվածքների պահապան: Իր այդ հատկությամբ, այսինքն՝ եղած դրվածքների պահպանության ձգտումով, իշխանությունը պահպանողական է: Եւ բնականորեն, ի հակադրություն իշխանության, ընդդիմությունն էլ հանդես է գալիս եղած դրվածքների փոփոխության պահանջով:
Վերը բերվածը պետության էության այսպես ասած մակրո նկարարագիրն էր, որը մանրամասնելիս արդեն կարող ենք պետությունը դիտարկել որպես ժողովրդավարական, միապետական, բռնապետական, օխլոկրատիկ, կամ օլիգարխիկ: Այսինքն պետության ներսում առկա հանրային դրվածքները կերտում են պետության առանձնահատկությունները, բայց ոչ արմատական էությունը:
Ամենաժողովրդավարական երկրում էլ՝ իշխանություն- ընդդիմություն հակասությունը արտաքնապես կարող է ձևակերպված լինել որպես այս կամ այն օրենքի, երևույթի կամ պրոցեսի նկատմամբ բևեռային վերաբերմունք, բայց իր խորքում այն հակամարտություն է՝ պահպանողական ու փոփոխության ուժերի միջև:
Բռնապետության պայմաններում էլ, բռնապետի դեմ պայքարն իրականում պայքար է բռնապետի շուրջ համախմբված պահպանողականների-իշխանականների ու մնացած՝ փոփոխություն տենչացող ժողովրդի միջև:
Անկախ պետականության կերպից, հանրության ներսում միշտ առկա են երկու տարբեր հատվածներ՝ իշխանամետ և ընդդիմադիր:
Եթե սույն տեսականը դիտարկենք հայկական հետսովետական 22 տարիների կտրվածքով, ապա կտեսնենք, որ մշտապես առկա է եղել ամեն գնով իր աթոռից կառչած պահպանողական իշխանությունն իր սատելիտներով, և փոփոխություն պահանջող ընդդիմությունն իրեն հարող հատվածով:
Հաջորդը, որն անհրաժեշտ է պարզել՝ հարցն է, թե ովքեր են կազմում ամեն պահի իշխանությունը և ովքեր՝ ընդդիմությունը:
Որո՞նք են այն անհատական հատկությունները, որոնցով մեկը մշտապես իշխանության մեջ է, իսկ մյուսը՝ մշտապես ընդդիմադիր: Արդյոք այդ բաժանումը աշխարհայացքային է, արժ֊եքային, թե դրվածքային: Գիտակցված ընտրություն է, թե իրերի բերումով:
Հանրահայտ է, որ իշխանության համար պայքարը հավակնոտ մարդկանց պայքար է: Դա բխում է պետության սուբյեկտայնությունից, իշխանության սուբյեկտայնությունից և որոշումների ընդունման մեխանիզմների տրամաբանությունից:
Ցանկացած իշխանություն կառուցված է որպես տարբեր ասպարեզներում մասնագիտական պատասխանատու որոշումներ ընդունող կառույցների՝ և հորիզոնական, և ուղղահայաց, միասնություն:
Իշխանական կառույցներում բոլոր որոշում ընդունողները հավակնոտ անհատներ են, որոնք հասել են այդ դիրքին՝ պայքարելով ու հաղթելով այլ հավակնորդների: Նմանապես, իրենք շրջապատել են իրենց բազմաթիվ տեղակալներով ու օգնականներով, որոնք նույնպես որոշակի հավակնոտություն ունեն և ուշադիր են իրենց դիրքերը այլոցից պաշտպանելու հարցում:
Շարունակելով այս տրամաբանությունը ներքև, դեպի այդ պաշտոնյաների հետ առնչվող ծանոթների ու բարեկամների շրջանակը, կտեսնենք, որ շահագռգռությունները կարող են իջնել ու տարածվել շատ ավելի հեռու, քան ենթադրելի է սկզբնապես:
Ծանոթների /ԽԾԲ/ օղակների թիվը, որոնցում դեռ առկա է կախվածություն կամ կապ պաշտոնյայի հետ, ինչ որ առումով տվյալ հանրության ներքին ազատության ցուցանիշն է: Հանրությունները, որոնցում այդ օղակները կտրվում, վերջանում են մեկ երկու օղակ հեռու, այսինքն նեղ ընտանեկանի, կամ ընկերականի վրա՝ համեմատաբար օրինապաշտ են ու քաղաքացիորեն ազատ:
Իսկ հանրությունները, ուր նույնիսկ հեռավոր բարեկամականի ու ընկերականի համար պաշտոնյան կարևոր, «պետքական» սուբյեկտ է, ավանդական են, անօրեն, թույլ ու կախյալ՝ կամայականություններից:
Իշխանության հաջորդ կարևոր դրսևորումն այն է, որ այն միասնական է: Իշխանության բոլոր օղակները գիտակցում են, որ ընդդիմության դեմ պայքարում իրենց ուժը միասնության մեջ է: Միասնության գաղափարը տարածվում և իջնում է իշխանական պաշտոնականին ասոցացված բարեկամականի ու ընկերականի մեջ և ձևավորում է իշխանամետ շերտ, որն իշխանամետ է ըստ ներհանրային դրվածքների:
Ընդհանրացնելով, ստացվում է առաջին հայացքից տարօրինակ, բայց կուռ մի պատկեր: Իշխանությունը կառուցված է ըստ մարդկային տիպերի՝ հավակնոտ մարդկանցից՝ վերից վար, որպես վերադաս ու ստորադաս պաշտոնյաների համակարգ ու նաև դեպի նրանց շրջապատը ձգվող իշխանամետ շերտի տեսքով՝ ըստ անձնական հարաբերությունների ու բարեկամական սանդղակների:
Այս ամբողջ իշխանական համակարգը զբաղված է պետություն կոչված սեփականության տիրապետմամբ: Նրա մասնակիցները զտված, ջոկված են թե ըստ անձնական որակների և թե ըստ դրվածքի՝ որպես բարեկամներ և ընկերներ, որոնք թույլ են եղել անձնապես պայքարել իշխանության մեջ տեղ ունենալու համար: Բայց նաև «ուժ֊եղ» են եղել օրենքի գերակայությունը ոտնահարելու ու բարեկամի սպասավոր-կամակատարը դառնալու համար: Ոչ բավարար խիզախ են եղել՝ համակարգից իրենց դուրս դնելու համար, բայց բավարար անազնիվ են եղել կողքինին ոտնահարելու ու նրան շահագործելու համար:
Նման կերպ դիտարկելով ընդդիմադիր ճամբարը, կնկատենք նրանում առկա 2 իրարամերժ հատվածների:
1. Նախորդ՝ պարտված իշխանության հետ իշխանականից դուրս մնացածներն են, ովքեր նույն հավակնոտ ու վերը նկարագրված իշխանական տիպերն են, բայց և որոնք ստիպված են եղել զիջել իշխանությունը առավել ուժեղներին:
2. Իրապես ընդդիմադիր հատվածն է, որը կազմված է հիմնականում ոչ հավակնոտ, բայց հանրային արժեքայինով, սոցիալականով առաջնորդվող ժողովրդավարական, հայրենասիրական, մարդասիրական, տեխնոկրատական կամ այլ սկզբունքներով առաջնորդվող մարդկանցից: Նրանք դուրս են իշխանականից և ձգտում են հարցերը լուծել ոչ թե ոհմակային տրամաբանության մեջ, այլ հանրային համաձայնության ու արդարության շրջանակներում:
Քանի որ իրական ընդդիմադիր հատվածը զուրկ է բավարար հավակնոտություն ունեցող անհատներից, որպես կանոն այն դառնում է ենթակա վերը նշված առաջին հատվածին, այսինքն նախորդ իշխանության դեմքերին:
Այդ մարդիկ էլ, իրենց էությամբ չտարբերվելով առկա իշխանական դեմքերից, գնում են ոչ թե արմատական, համակարգային փոփոխությունների պահանջի ճանապարհով, այլ այս կամ այն շղարշով քողարկված՝ իրենց իշխանության հասնելու հարցն են հետապնդում:
Դրա համար էլ, սկսած 95-96 թվականների կեղծված ընտրություններից, երբևէ քաղաքական ամբիոնում չքննարկվեց իշխանության խորքային էության հարցը: Եւ խնդիրը մշտապես պարտակվեց դեմքերի մակարդակի վրա:
Մեր դեպքում դա դժվար էլ չէր անելը, որովհետև ամեն հետագա իշխանության դեմքերն առավել ու առավել հրեշավոր էին, և թվում էր, որ իրոք, մեր խնդիրը «սխալ» դեմքերն են, այլ ոչ իշխանությունն ու նրա հայաստանյան խնդիրների կծիկը:
Հաջորդ թերացումն այն էր, որ երբևէ տեսականորեն չքննարկվեց ու չբացահայտվեց իշխանությանն ու ընդդիմությանը հարող հատվածների վարքի օբյեկտիվ տրամաբանությունը:
Ինչպես ասվեց վերը, իշխանամերձ հատվածի վարքն օբյեկտիվ հակվածությունների, պարտադրանքների ու ակնկալիքների վրա է հիմնված: Ի հակադրություն դրա, ընդդիմադիրին հարող հատվածը չունի ոչ մի կոնկրետ պարտավորություն ու որոշակի ակընկալիք՝ տեսականորեն հնարավոր իշխանափոխությունից:
Դրա համար էլ այն ունակ չէ ավելին անել, քան ընտրություններին քվերաթերթիկն արկղը գցելն է ու կողք քաշվելը: Նա չի տեսնում անհրաժեշտ կամքն ու հավակնոտությունն ընդդիմադիր առաջնորդների մեջ, և իր կողքի շարքայինների մեջ էլ չի տեսնում իշխանամետ շարքայինի «ժանիքներն ու ախորժակները»՝ պայքարելու իրենց իրավունքների ու շահի համար:
Եւ հենց դա էր պատճառը, որ ընդդիմությունը որպես գործիք տեսնում էր ոչ թե մանրակրկիտ տեսական ու գործնական աշխատանքը, այլ միլիոնանոց միտինգը, որն ինչ որ անբացատրելի հրաշքով վեցնելու էր իշխանությունը:
Իհարկե, այսօր արդեն ուշ է խոսել հայկական պետականության մասին, բայց ուշ չէ քաղաքացիականին հորդորել՝ ուսումնասիրել քաղաքագիտությունը և տեսնել իրական անելիքը: Զատելու այն տնազից և անելու անհրաժեշտը, այլ ոչ իշխանականի պարտադրած թույլատրելին ու ավանդական պարտության տանող հնարավորը: