Հայաստանը հորձանուտում է՝ օլիգարխների, օլիգարխների արտաքին ու ներքին «տանիքների», գեոքաղաքական պարտադրանքների, հանրային վայրիվերումների, մասնագիտական տկարության, երկրի ինտելեկտուալ վերնախավի անտեղյակության ու անպատասխանատվության շռնդալից վայրընթացի մեջ:
Երկիրն արագությամբ դատարկվում է մարդուց, մտքից, տրամաբանությունից, հույսից ու իմաստից, բայց և քննարկում ենք:
Ամեն օր, ամեն ժամ, ամեն պահի՝ ընտրություն, Պուտին ու Եվրոպա ենք քննարկում: Եւ խոսելուց առաջ էլ մեզ նեղություն չենք տալիս սահմանելու մեր ասելիքի գոնե տիրույթները:
Գեոքաղաքականն ու աշխարհայացքայինը, ռեգիոնալն ու հանրայինը մի տեղ խառնած՝ խոսում ենք: Եվրաինտեգրվում ենք, եվրազիացվում, ինքնորոշվում, քաղաքացիականանում: Բայց ամեն ինչը մի տեղ, նույն կաթսայում, նույն մարդկանցով ու նույն հնոտի մտքերով:
Հայաստանի ժողովուրդը որպես ներկա՝ զարգացող աշխարհի մաս, պարտավոր է գնալ առաջ, վերցնելով ամենաառաջավորը երկրագնդի ցանկացած մշակույթից, նորույթից, նվաճումից: Սա պահի ասքիոմատիկ պահանջն է, և քննարկման առարկա չի էլ կարող լինել:
Մենք պետք է վերցնենք Եվրոպայից էլ, Ամերիկայից էլ, Չինաստանից էլ, նույնիսկ Հոնդուրասից էլ, եթե մի բանն այնտեղ առավել է մնացածից:
Մեր հանրային առաջընթացը որևէ կապ չունի պետական արտաքին կողմնորոշումների հետ: Աշխարհն ազատ է, վերցրու այն, ինչը կարևոր ես համարում, շփվիր նրա հետ, ումից լավը, առաջավորը կսովորես: Որպես գործիքներ ընտրիր այն, ինչը ամենաէֆեկտիվը կլինի քո հարցերը լուծելու համար:
Այս ամենը մեր ներքին կողմնորոշման, գիտակցման ու անելիքի հարցեր են: Ոչ մեկը մեր ձեռքը չի բռնել, մեր ուղեղը չի կողպել ու պարտադրել, թե արա ամենահետամնացը, ռուսականը, ասիականը, ծայրահեղը, կամ թուրքական մուղամը երգիր:
Հենց մենք ենք մեր եղած արժեքայինով ճամփա տվել մեր տգետին՝ պլպլալու որպես մարգարիտ: Մենք ենք մեզ կաղապարել: Մենք ենք մեր նորմալին լլկացրել ու մեր գլխին նստեցրել սրիկային ու տականքին:
Մեր խնդիրը մեր արժեքայինը վերակերտելն է: Այնանհնար է բիրիք, ֆիզիկապես ներմուծել, բերել, տարածել: Նաև ոչ ռուսը, ոչ եվրոպացին ու ոչ էլ ամերիկացին չի կարողանալու դա անել, եթե մենք փակ ենք նորի առջև հոգեբանորեն:
Եղածի մերժումը և նորի մուտքը պրոցես է, որը մեր վերնախավը պետք է կարողանա սկզբնավորել, ներդնել, քարոզել, տարածել: Իշխանություններին այս հարցում չի կարելի մեղադրել: Այն կոնսերվատիվ է համարյա բոլոր երկրներում: Դա իշխանականի էությունն է, և մենք բացառություն չենք:
Եթե ամերիկյան սահմանադրության հանդեպ մեծագույն հարգանքը և հանրային օրինականության ներքին կապանքները չլինեին, վերջին տարիների ամերիկյան իշխանությունները, որոնք երևի ամենահետամնացներից էին աշխարհում, երկիրը կործանած կլինեին:
Ես գտնում եմ, որ այլևս որևէ մեղադրանք արտաքին հասցեատերերին՝ մեր հանրային կողմնորոշման հարցերում, առնվազն անինքնասեր անազնվություն է:
Մեր հետամնացության մեղավորը ռուսը կամ եվրոպացին, կամ որևէ այլ մեկը չէ, մենք ենք:
Այսինքն, կողմնորոշումն ունի առնվազն 2 բաղադրիչ՝ հանրային-արժեքայինը, և պետական-աշխարհքաղաքականը:
Եղած հետամնաց արժեքայինի մասով մեղավորը մենք ենք, «և վերջ»:
Հիմա քննարկենք հայկական պետության, այսինքն կոնկրետ իշխանությունների խնդիրները կողմնորոշումների առումով:
Հայաստանը զետեղված է գեոքաղաքական շատ կարևոր խաչմերուկում, ուր բազմաթիվ շահեր ու գործոններ են բախվում իրար: Դրանք են՝ Թուրքիա-թուրան առանցքը, Ռուսաստանի՝ որպես ռեգիոնալ գերուժի իր ազդեցության սահմանի ճշգրտման գործոնը, նմանապես ԱՄՆ՝ որպես գերտերության, և Իսրայելի՝ որպես ռեգիոնալ գերուժի՝ շահերի հարցը, Իրանի հետ պարտադրվող հարաբերությունների հարցը, ուժեղացող Ադրբեջանի և ինքնորոշված Վրաստանի ռեգիոնալ նպատակային դաշտերը:
Արտաքնապես իբր քիչ բան է փոխվել վերջին մի քանի տարիներին, բայց և խորքային մեծ տեղաշարժեր են կատարվել:
1. Եվրամիության ներքին խնդիրների հետ կապված Թուրքիան արդեն իսկ բավական հստակ կողմնորոշվել է որպես ինքնուրույն գերուժ, և կենտրոնացած է զուտ տարածաշրջանային իրավունքերի ծավալման վրա: Նա արդեն անթաքույց միջամտում է իր հարևանների ներքին գործերին:
2. Թուրքիա-Ադրբեջանը գործում են ռեգիոնալ տանդեմի ձևով: Հայաստանի նկատմամբ նրանց վերաբերմունքն արդեն իսկ միանաշանակ է՝ ագրեսիվ, պրովակացիոն և անհրաժեշտ գործնական քայլերով Հայաստանը տանում են լրիվ հայաթափման: Նրանք փաստորեն օրակարգից հանել են Ղարաբաղի հանգուցալուծման խնդիրը, այն փոխարինելով Հայաստանը հայաթափմամբ նվաճելու խնդրով:
Նախորդ տարիների Հայաստանի կողմից արված բոլոր զիջողական առաջարկները մերժված են Ադրբեջանի կողմից հենց այդ նպատակով: Նրանք որևէ կերպ չեն համաձայնի մեր՝ նույնիսկ ամենամեծ զիջումներին: Հիմա եթե մենք Ղարաբաղի հետ Հայաստանի կեսն էլ առաջարկենք, նրանք որևէ պատրվակով դրանից էլ կհրաժարվեն, որովհետև ակնկալիքն ամբողջ Հայաստանն է:
3. Ռուսաստանն այդպես էլ չկարողացավ իր նոր գոյակերպի դոկտրինը մշակել և ներկայում տվայտանքների մեջ է: Ձեռքի հետ իրենով է արել Հայաստանի բոլոր ենթակառուցվածքները, բայց և չի պատկերացնում Հայաստանի հանդեպ գեոքաղաքական ներ ձևակերպման խնդիրները:
Եթե մենք սահմանակից լինեինք Ռուսաստանին, ապա կասկած չունեմ, որ հիմա ընդամենը ռուսական մարզ էինք: Բայց քանի որ սահմանը չկա, և արանքում էլ ինքնորոշված ու Ռուսաստանին հակառակորդ Վրաստանն ու Ադրբեջանն են, ապա քաղաքական, գեոքաղաքական լուծումներ գոյություն չունեն:
Այդ պատճառով Հայաստանը, որպես սուբյեկտ, Ռուսաստանի ռեգիոնալ ծրագրերում վաղուց բազմակի իմաստների կրող է:
Որպես սեփականություն՝ այն արդեն վաղուց ռուսներինն է: Որպես ռուսական գերուժի սահման՝ այն ընդամենը ռազմական բազա-կազարմա է, որը ցանկացած պահի կարող է տեղափոխվել: Բայց նաև պարզվել է, որ Հայաստանը քրիստոնյա, սպիտակամորթ մարդկային ռեսուրս է, որը ռուսները դանդաղ արտահանում են երկրից:
Այս առումով մենք նման ենք սպանդանոցում մորթվող ու վերամշակվող կենդանուն, որի ամբողջ նյութն է օգտագործվում:
Իմ կարծիքով, ռուսականի շահերի ծիրում պատերազմ նախատեսված չէ: Ընթանալու է տարածքի դանդաղ հայազրկում՝ վերջնականապես այն զիջելով, որպես մանրադրամ ներկայացնելով Թուրքիա-Ադրբեջան տանդեմին՝ այլ հատվածներում զիջումներ կորզելու համար:
Սրանում ոչ մի անսպասելի բան չկա: Ցանկացած ուժ միջազգային արենայում գործում է մեծագույն ցինիզմով և հենց նույն սկզբունքներով: Եւ ռուսները որևէ մեկից վատը կամ ավելի վատը չեն:
4. Ամերիկացիներն արդեն իսկ կորցրել են իրենց գլոբալ գեոքաղաքական տեսլականը՝ այն զիջելով տեղային, հատվածային, ժամանակավոր դրվածքները մի կերպ պահելու խնդիրներին:
Կոնկրետ մեր ռեգիոնում դրանք ամբողջապես զիջված են Իսրայելին, և Իսրայելն է ռեգիոնալ բոլոր նախաձեռնությունների հեղինակը: Եթե մանրամասն դիտարկենք կատարվողը, ապա կտեսնենք, որ միակ երկիրը, որը կատարվողից իր համար դրական արդյունքներ է գրանցում, Իսրայելն է:
5. Իրանը պաշտպանողական կեղցվածքի մեջ է, որովհետև Իսրայելը նրա դեմ է կենտրոնացրել իր միջազգային ողջ լոբբիստական կարողությունները և նպատակամղված գնում է պատերազմի սանձազերծման՝ Իրանի դեմ (թե ինչու պատերազմ, դա մեծ խոսակցության նյութ է, որը սույն հոդվածի շրջանակներից դուրս է):
6. Եվրոպան ծանր ներքին պրոբլեմների մեջ է, ներկայում չի դրսևորում որևէ լուրջ արտաքին հավակնություն: Եւ չի էլ կարող, որովհետև ինքը միացյալ քաղաքական սուբյեկտ չէ: Փոխարենը փորձում է կողմնորոշվել, թե ինչպես լուծի իր ծերացող աշխատուժի թարմացման հարցը, գոնե մասնակիորեն մերժելով մահմեդականության հետագա աճն իր տարածքում:
Եւ այդ ծիրում արդեն նկատվում է մի անսպասելի միտում: Եվրոպան ևս շահագրգիռ է դառնում Հայաստանի ներքին և արտաքին տապալմանը, արտագաղթի պատրաստ հայերին դիտելով որպես ներկրման արժանի քրիստոնյաների:
Փաստորեն, գալիս ենք այն համոզման, որ ներկայում, իր ինքնակամ թուլության պատճառով, իր ոչ-սուբյեկտայնությամբ Հայաստանը որպես պետություն չի կարող նույնիսկ տեսականորեն դաշնակից ունենալ՝ բոլոր արտաքին սուբյեկտներն են շահագրգիռ (որոշ վերապահումներով, բացի Իրանից) նրա դանդաղ մահվան մեջ:
Հետևաբար, այսօրվա՝ ոչ-սուբյեկտային Հայաստան պետության արտաքին կողմնորոշումների հարցը մեզանից փաստորեն կախված չէ: Եւ Ռուսաստան, կամ Եվրոպա, կամ Արևմուտք քաղաքական կողմնորոշման հարցերը արհեստածին են ու անիմաստ:
Դիտարկենք, թե որ արտաքին գործոնները կարող են այս ահագնացող դրվածքները շեղել:
Միակ դրական, բայց և դեռ զուտ տեսականորեն հնարավոր գործոնը, որը ես կարող եմ նշել, հնարավոր քրդական պետության ստեղծումն է նաև թուրքական տարածքների հաշվին, որը սահմանակից կլինի Հայաստանին:
Այդպիսի պետությունը անմիջապես չի կարող մասնակից լինել Հայաստանի կործանմանը, որովհետև դա իրեն ձեռնտու չէ: Բայց և կմեծացնի Թուրքիա- Թուրան հեռավորությունը:
Քրդստանի ստեղծումը տեսականորեն ձեռնտու է շատ ու շատ արտաքին սուբյեկտների: Եւ ռուսներին, և Իսրայելին, և ԱՄՆ-ին, և Եվրոպային, և Չինաստանին (Չինաստանը խնդիր ունի ույգուրների հետ, որոնք էթնիկ թուրքեր են և թուրանի մաս լինելու հավակնություններ կարող են ունենալ): Ես Քրդստանի ստեղծմանը դեմ որևէ երկիր չեմ տեսնում, բացի թուրքերից (Իրանն էլ մի գուցե գնա որոշ զիջումների, իր մասնատումը կանխելու նպատակով):
Իսկ քանի դեռ Քրդստանը չի ստեղծվել, մենք պետք է մտածենք ներքին ռեսուրսների հաշվին փրկվելու մասին:
Կա՞ն արդյոք ներքին գործոններ, միջոցներ, քայլեր, որոնք կարող են կանխել Հայաստանի կործանումը: Տեսականորեն ես այդպիսիք կարող եմ թվարկել, բայց գործնականում, այդ ամենի հավանականությունը 100 տոկոս չէ:
ա. Եթե օլիգարխիան ինքնակամ զիջի իր դիրքերը քաղաքացիական իշխանություններին, համաձայնվի համագործակցել նրա հետ և գործի օրենքի շրջանակներում: Այսինքն, ստեղծվի իրապես ազգային համաձայնության կառավարություն, որը արտակարգ իրավիճակի ռեժիմով երկիրը կարգի կգցի:
Սրան հասնելու առաջին քայլը պետք է լինի տնտեսական թալանի ամնիստիան- ներումը, որը դժվար պատկերացնելի է և կասկածելի օլիգարխիայի համար: Նրանք գիտեն, որ թալանն ուղեկցվել է բազմաթիվ սպանություններով, և դժվար հավատան, որ գործը կկանգնի միայն տնտեսականի վրա: Եթե քրեական հանցագործությունների համապարփակ ներում ևս արվի, ապա մի գուցե այսպիսի քայլի հնարավորություն-հավանականությունը, իմ գնահատմամբ, դառնա մոտ 10-20 տոկոս:
բ. Քաղաքացիական պատերազմով իշխանությունը վերցվի օլիգարխիայի ձեռքից. սրա հավանականությունը 0,1 տոկոսից ավել չէ:
գ. Սերժը, Ռոբերտը, Լեւոնը համաձայնվում են իրենց թիմերով երկիրը հանել էս վիճակից. Հավանականությունն իմ կարծիքով բացարձակ զրո է:
դ. Քաղաքացիական այլընտրանքային կառուցներ են ձևավորվում, հանրությունը համախմբվում է դրանց շուրջը, իշխանությունները ևս, տեսնելով որ երկիրը գնում է կործանման և իրենք են լինելու հազարամյակների պատմության ժողովրդի ու նրա երկրի տապալման մեղավորը, ստիպված վերադասավորվում են, գնում են սկզբունքային զիջումների, և հիմնովին փոխում են իրենց գործելաոճը:
Նրանք պահում են իրենց դիրքերը որպես պաշտոնյաներ, բայց ստիպված են լինելու բոլոր հարցերում հաշվի նստել ալտերնատիվ կառույցների հետ: Սրա հավանականությունը ես դիտարկում եմ որպես 40-50 տոկոս:
Ես այսպիսին եմ տեսնում մեր ներկա խնդիրները:
Պարզ է, որ հիմա ռուսական, կամ եվրոպական կողմնորոշման խնդիր չունենք: Մենք պետականությունը փրկելու անհապաղ խնդիր ունենք, որի դեմ են դրսում, և որի դեմ են ներսում՝ մի շատ փոքր շերտ տգետներ, չտեսներ ու դեգեներատներ:
Ողբերգական ընթացք է, որին շարունակում ենք անլուրջ մոտենալ: