Սովետի օրոք Հայաստանը ենթարկված էր արտաքինից ներդրված պետական ու հանրային կառավարման նորմերին ու կաղապարներին՝ ինքնագոհ ապրելով արդեն տեղում գեներացված մասնավոր վարքայինով:
Առկա էին ժամանակի պահանջներին բավարարող բոլոր շերտերն ու խմբերը՝ ներառյալ գողականը, մտավորականը ու ինչ որ տեղ, նույնիսկ գիտականը: Սարյան, Համբարձումյան, Խաչատուրյան ունեինք՝ մանր մունրները չհաշված:
88-ը որպես նահանջ տարի, եկավ ու անցավ որպես աննախադեպ, զարմանալի մի նոր բան՝ ոմանց համար թամաշա, շատերին- ողբերգություն, ոմանց՝ բեմին հարմարվելու, ոմանց էլ՝ որպես քարանձավից հարթակ բարձրանալու գլխապտույտ մի վերելակ:
Երկիր ավիրած երկրաշարժը և խառնեց, և երևակեց շատ բան: Տեսնողը տեսավ, որ մենք բավական այլ ենք, քան գիտենք ու պատկերացնում ենք մեր մասին:
89-ի մայիսի 31-ից, Ղարաբաղ կոմիտեի մոսկովյան բանտերից վերադառնալուց շաբաթներ անց, տեղի ունեցավ մի այլ կարևոր բան՝ քաղաքական կեղծիքը մտավ երկիր: Ղարաբաղ պահանջող միտինգը առանց որևէ նախաբանի դառավ Նաիրիտ քանդող միտինգ:
Կանգնեցված ատոմակայանին ավելացվեց կանգնեցված Նաիրիտը: Երբևէ պատասխան չտրվեց հարցին, թե ինչու վերջանականապես կանգնեցնել, եթե կարելի էր գործարանը պահել աշխատող վիճակում , այն օգտագործելով որպես լծակ կենտրոնական իշխանության դեմ:
Սկսվեց տաբուների շրջանը, երբ ցանկացած տրամաբանական հարցի կար միակ ֆորմալ պատասխանը՝ «այդպես է պետք»: Ոչ մի քննարկում, պարզաբանում: Դե «մեր տղերքն են», որ ասում են, մի բան գիտեն:
Շուտով «մեր տղերքը» հասկացան, որ անտերություն է, ինչ ուզում ես արա, հաշիվ պահանջողը չկա:
ԵՎ սկսվեց մղձավանջը, որի մեջ ենք արդեն 23 տարի: Ասվում է մի բան –մտքներում բոլորովին այլ է: Խոստացվում է 10-ը, չի արվում և ոչ մեկը, փոխարենը արվում է հակառակը կամ առնվազն անսպասելին:
Ինչու այսպես ստացվեց, և ինչու է շարունակվում:
Իմ կարծիքով մենք որպես հանրություն ճակատագրական տկարամտություն դրսևորեցինք հենց ամենաարմատային՝ իշխանության կերտման հարցում: Մենք հավատացել էինք տղերքին, իրենք հավատացել էին իրենց մեջի խելոքներին, խելոքներն էլ երևի իրենք իրենց: Գիտելիք, տրամաբանություն, այլոց փորձի փոխառում, հետադարձ կապեր, առհասարակ չկային որևէ հարցում:
Արդյունքում, շատ կարճ ժամանակահատվածում, «տղերքով» լրացվեցին իշխանական բոլոր պաշտոնները՝ առանց ֆունկցիոնալ դերերի ու նպատակային անելիքների գիտակցման: Մերգելյանցի «լավ տղան» դարձավ օդակայանի տեր ու տիրական, և հասցրեց ամբողջովին ջախջախել պաշարված երկրի ողջ օդանավային պարկը: Բեղերով, խրոխտ տղեն դարձավ մաքսապետ ու իր օրենքներով սկսեց երկրի ել ու մուտ կարգավորել: Պառլամենտը լրացվեց «պոլի փետերով» ու մնացինք սպասող՝ վերջնական հրաշքին՝ Հայաստանի սավառնելուն:
Իհարկե չսավառնեցինք, նույնիսկ չքայլեցինք էլ, բայց գնալով կռացանք ու սկսեցինք պակասել:
Հիշեցնեմ միայն, որ մենք ինքնիշխան էինք, փաստորեն 90-ից, իսկ պատերազմը սկսվեց 92-ից՝ սովետից մեկ տարի անց:
Ամբողջ 2 տարի մենք զբաղված էինք ոչնչով: Իշխանություն չկար, անտերություն էր, անկարողություն, ամենաթողություն, ոչ մի աշխատանք- բայց լիքը դատարկ հույսեր:
Աղետի գոտին այլևս չդիմանալով անմարդկայինին, սկսեց հոգեբանորեն դատարկվել և արտագաղթել:
Սկսվեց պատերազմը, և արդեն կար պատրվակը, ամեն ինչ նրա վրա բարդելու: Հեռուստատեսությունը, ազատ միտքը, հրապարակային քննադատությունը վերցվեց տոտալ վերահսկման տակ:
Քիչ- քիչ մարդկանցից կաշառք հավաքելու միջոցով կյանք մտավ ԳԱԻ-ն, ապա և մնացած ոստիկանությունը: Իրար ձեռք-ձեռքի, արդեն դուրս գնացածների էտ ուղարկած փոքր գումարնելով, կարգի գցվեցին իշխանական փողահավաք մեխանիզմները:
Որևէ արտադրության մասին երբևէ չմտածվեց, բայց պարզվեց, որ չաշխատող երկրում փող կա, որին կարելի է տիրանալ հենց այնպես՝ վախեցնելով, ծեծելով, բռնել-նստեցնելով:
ԵՎ այդ պահից սկսած, որպես կառավարման լծակ դարձավ մարդաորսը, մարդու հալածանքը, մարդու հետապնդումը ամեն քայլափոխի, ամեն ոլորտում ու դրվագում:
Նորմալ, միջին, քիչ թե շատ տրամաբանական մարդն այդպիսի գործին անընդունակ էր, բայց պարզվեց, որ մեզանում դրա սիրահարների ու «մասնագետների» պակասը չկա: Նույնիսկ կաշառքով էին հասնում իրենց նպատակին՝ կողքինին կեղեքելուն, նրա հանդեպ սադիստ դառնալուն:
94-ին երկրում արդեն ոստիկանապետություն էր, որը քողարկված էր ամենատարբեր հեքաթներով ու վիճակն արդարացնող ճոռոմ ցնորաբանություններով:
Այդ պահին արդեն 88-ից խաղ մտած տղերքը ձևավորված էին ըստ ասպարեզների, մասնագիտացումների, ունակությունների ու «իրավունքների»:
ԵՎ քանի որ նրանք կարիք ունեին երկրի տարածքում իշխանության բյուրեղի շարունակմանը, ապա տեղերում էլ արդեն իրավիճակի պաշտոնապես տերն էին հասատված թաղայինն ու «ախպերականը»:
Երբևէ կենտրոնական տղերքի ու թաղի տղերքի մեջ տարաձայնություն չառաջացավ իրավունքների ու շահերի շուրջ: Կռիվներն ու պարզաբանումները գնում էին հորիզոնական, մեկը մյուսի մեջ՝ իշխանությանը որպես հաղթող ներկայանալու միտումով միայն:
Ու իշխանություններն էլ այդ ամենին նայում էին որպես լավագույն արույի հաղթանակին սպասող էգ, որպեսզի նրան վստահվի այդ տարածքի իշխանական տիրոջ իրավունքը:
95-ին՝ պառլամենտական ընտրություններին, իշխանությունն արդեն պատրաստ էր իր ողջ կազմով կեղծելու, ծեծելու, նստեցնելու ու իր կամքը ուժով թելադրելու: Մանավանդ որ տեղի «ախպերականին» միացել էր նաև Ղարաբաղից եկած իբր ռազմական էլիտան՝ արդեն փորավորված, գեներալական հագ ու կապով, համհարզներով ու պադավատներով:
1995-ից հետո որակական քիչ բան է փոխվել երկրում: Իհարկե իշխանությունը մանրամասն ստրուկտուրավորվել է և դրության տերերն էլ ավելի են հարստացել, լկտիացել: Նրանց սերունդն արդեն արտերկրում է՝ արտահանվող փողի տիրապետման գործին:
«Պադավատը»՝ որպես կառավարման ձև ու մեխանիզմ, ոնց կար սովետի օրոք, մնացել է, բայց առավել զարգացվելով, բազմազանացվելով՝ դարձել է երկրի հիմնական կառույցը:
Հիմա արդեն ամենաստորին պաշտոնյայի կին, երեխեք, սիրուհիներ ու բարեկամություն՝ իրենց սեփական «պադավատի» կառույցն ունեն:
«Պադավատը» դա մեքենան չէ, վարորդը չէ, դա համակարգն է ինքնին՝ իր ծառայամտությամբ, պնակալեզությամբ, ստորաքրշությամբ, արխաիզմով, տգիտությամբ, ֆեոդալական ատրիբուտիկայով, նիստը ու կացով ու օրենքներով:
Իրական ամրոցները, պարիսպներն ու գվարդիաներն էլ են առկա, մանր-մունր նորամուծություններով, ինչպես օրինակ ձիուն փոխարինած համմերները:
Ապշեցուցիչ տրամաբանությամբ, ընդիմությունն էլ է ձևավորված նույն պադավատով ու բացարձակապես նույն կառուցվածքով:
Պադավատը դա ներկա հայկական և արժեհամակարգ է, և մեխանիզմ, և անբեկանելի կռապաշտ դրվածք:
Այն անթաքույց, բաց երկնքի տակ ցուցադրված մի մեծ պանորամա է, ուր առերես հանրագումարի է բերված իշխանության և հանրության ողջ ներքինը, դատարկությունը, փչացածությունն ու պարզունակությունը:
Մենք փաստորեն գերազանցել ենք ինքներս մեզ՝ իշխանական կառուցվածի եզակիության և նրա գործելակերպի ու ընդգրկված դեմքերի որակի ու բնութագրականների առումով:
Մենք համեմատելի չենք որևէ այլ երկրի ու հանրության հետ, որովհետև ես տեղյակ չեմ պադավատի ենթամշակույթի նման ծայրահեղ առկայությանը որևէ այլ տեղ:
Մենք պարզեցրել ենք ներիշխանական հարաբերությունները մինչև կենդանական: Ով ինչ տարածքային ու ասպարեզային սահմաններում կհաղթի ֆիզիկապես, թայֆայով, խաբեությամբ, սրիկայությամբ, նա էլ տեր է, քվոտայի տերը: Ով ոնց կլուծի որևէ հանրային գլխացավանք դարձած հարց, նա էլ այդ հարցի մասնագետ-տերն է:
ԵՎ այս ամենը հնարավոր է դարձել մի քանի արտակարգ պայմանների շահագործման շնորհիվ:
1. Պատերազմի ու նրա վերականգման վտանգի շահարկումը: Ոչ թե պատերազմն ինքնին է գործոն, այլ նրա շահարկումը՝ «ձեն չհանեք, թե չէ բոլորիս վատ կլինի» մեխանիզով:
2. Շրջափակվածության զգացողության ստեղծումը: «Շրջափակված ենք, դրա համար ենք վատ»:
Իրականում Հայաստանը շրջափակված չէ: 4 հարևաններիօց գոնե երկուսի հետ ճանապարհները բաց են: Իշխանությունների բարի կամքի դեպքում մարդիկ կարող էին հանգիստ ել ու մուտ անել երկրից, ներկրել և արտահանել: Բայց Հայաստանյան ելքն ու մուտքը ամբողջովին է վերահսկվում, մոտավորապես բանտայինի ռեժիմով: Բոլորը մեկ առ մեկ հաշվառված են, համարակալված, և իշխանության դեմ վտանգի դեպքում համապատասխան ուժով հավասարակշռված:
3. Մարդիկ լիարժեք չեն պատկերացնում իշխանական կառուցվածքը:
ԵՎ դրանում մեծապես մեղավոր է ընդիմությունը: 22 տարի շարունակ ներարկվել է այն միտքը, թե եղած կոնկրետ դեմքերն են վատը, որ համակարգի խնդիր չկա արանքում: Այ եթե մենք եկանք, ամեն ինչ կուղղենք:
Ներկայում էլ, չնայած եղած կարգախոսներին, թե մենք համակարգ ենք քանդելու, ընդիմությունը նույն այն կազմով է, որը ծնել և մոնտաժել է եղած պադավատը:
4. Իշխանությանը մասնակից մեր բարեկամը չի դիտվում որպես իշխանության իրական կրող ու վերատադրող: Ինքն ընդամենը մեր լավ ընկերն է, մեր խնամին, քավորը, եղբայրը, հորեղբայրը, բայց ոչ երբեք՝ ընտրազեղծարարը, կաշառակերը, մարդ ծեծող ոստիկանը, անօրեն դատախազը կամ զինվոր ստորացնող սպան:
ԵՎ ընդիմության համար էլ՝ այդ մարդիկ իրենց լավ տղերք-աղջկերքն են: Ընդիմությունն ընդունակ չէ տեսնելու իր ցուցակի մեջ սողոսկած համակարգի տասնյակ մարդկանց, բայց արդեն մի քանի օր է, օրգազմի մեջ է քաղաքական դաշտից դուրս եղած մտավորականի կնոջ 116 համարի առթիվ:
5. Որևէ հետևողականություն չկա պարտություններից դասեր առնելու: Զարմանալիորեն, մարդիկ հաջորդական ընդիմություններին չեն հարցնում՝ իսկ «պադավատը»՞: Չէ որ հենց դա է համակարգը՞: Չէ որ հենց դուք, ձեր մարդկանց մեծ տոկոսով «պադավատի» մեջ եք ու «պադավատի» կրողն եք: Ինչպես եք ինքներդ ձեզ կազմաքանդելու՞: Կամ էլ, ինչպես եք ապահովելու արդար ընտրությունները, եթե դա արդեն 17 տարի նույն պադավատի նույն մեթոդաբանությամբ վերահսկվող ու բեկանվող հարցն է:
6. Երբևէ ժամանակակից աշխարհի և ներկա Հայաստանի լուրջ, անալիտիկ, բազմակողմանի համեմատություններ չեն արվում և չի ասվում ճշմարտությունը մեր անմխիթար վիճակի մասին: Չի ասվում, թե որտեղ ենք մենք և իրականում ինչ ենք մեզանից ներկայացնում:
Մեր պատկերացրածով, Հայաստանը անխորտակելի ավիակիր է, որի ներկան կարևորությունը չունի, միայն ապագան է խնդիրը: Կոմունիզմն էլ էր նույնը քարոզում- առանց ներկայի, միայն ապագայի գայթակղություններով:
7. Տնտեսական կամ քաղաքական ոչ մի ծրագիր ունակ չէ բան փոխելու երկրում, եթե համակարգի- «պադավատի» դեմոնտաժի մանրամասն մեխանիզմը, ձևը, սխեման չկա: Եթե չի նկարագրվում իրենց ու այլոց «պդավատի» դեմոնտաժի ժամանակացույցը, ձևերը և մեթոդաբանությունը: Եթե կետ առ կետ, իր ամենափոքր իսկ հարցականներով չի նկարագրվում, թե ինչպես են չեզոքացվելու ու վերացվելու 100-ավոր ֆեոդալների տասնյակ հազարավոր թիկնապահ-սպասավոր, օգնական, պնակալեզ բազմությունները: Հանրության մեջից արտամղվելու ստորաքարշությունը, ծախվելու և դիմացինի հանդեպ վատություն, բռնության գնալու պատրաստակամությունը: Չէ որ մենք տեսել ենք մեկ գիշերային «տեկտոնիկ» առնետավազքեր, նույն անհատի ծիածանակապ կուսակցապատկանելություններ՞:
Փոխարենը հանդարտ, «արխային» մեծամտությունն է, մարդկանց հիմարացնելով իշխանության գալու և ամեն ինչ նորից կրկնելու, մարսելու, պարտակելու, խաբելու:
8. 22 տարիների ընթացքում կառուցված է խիստ սպեցիֆիկ, միայն Հայաստանին բնորոշ մակաբույծ իշխանական-հանրային ու ընդիմադիր մի մեխանիզմ, որը ամրության և վերատադրելիության մեծ պաշար է հանդես բերել իր պարզության և լայն շերտերի ներգրավվածության շնորհիվ:
Խնդիրն այն տեսնելն է, հասկանալը, մանրամասնելը և հանրայնացնելը:
Դա էլ փորձում եմ անել ընտրություններ կոչված հերթական խեղկատակության շեմին: