Ծերունական բոլոր ախտանիշերը դրսևորող հայկական քաղաքական միտքն ընկղմված է ձեռքներս հրաշքով ընկած պետականության իբր սպասարկման հիմնախնդիրների մեջ:
Ինչպես ակնոցներն ու իրերի տեղը մոռացող դանդաղաշարժ ու տկարացած ծերունին, մենք ևս խճճվել ենք մեր պետական ունեցվածքի, օրվա ու վաղվա անելիքների, ու կողքից պարտադրվող սահմանափակումների մեջ:
Առանցքային արտաքին քաղաքական հիմնական թեզը՝ «Ղարաբաղը տանք, ճանապարհները բացվեն ու հաշտ ապրենք» որևէ արդյունքի չբերելով հանդերձ, շարունակում է մնալ միակը հայաստանյան դիվանագիտության շտեմարանում:
Անցած անփառունակ տարիները չեն սասանել այս մոտեցումը, և փոփոխվող իշխանական թիմերը ընթացել են նույն դիրքորոշմամբ, և որևէ մեկը չի էլ փորձել անվիճահարույց հիմնավորել այն:
Նման է քարի վրայի սեպագրի: Պակասում է միայն «պահպանվում է պետության կողմից» ֆորմալ ազդագիրը:
Ես չեմ կարծում, թե սեպագրերը ներկա քաղաքագիտական մեջ արժեք ունեն: Դրա համար ստորև կներկայացնելու եմ իմ իմացածը այս հիմնախնդրի շուրջ, որը մեզ բաժին է հասել հետսովետական էյֆորիայի ուժով և որը անկյունաքարն է վաղվա ազգային գոյության:
Փաստենք, որ պետությունները դրանք սուբյեկտներ են, որոնք գոյատևում են համանման հարևանության մեջ: Բայց և պետությունը դա հարևանի նկրտումներից հուսալի պաշտպանված հանրային տարածք է, որը գոյատևում է միայն ու միայն հարևանների հետ զսպող դիմակայության պայմաններում:
Անհնար է մի այնպիսի պետության գոյությունը, որը գոյատևում է զուտ հարևանական բարյացկամության շնորհիվ: Առանձին, ինքնուրույն գո լինելը այնքան էլ հեշտ վիճակ չէ՝ այն սպասարկել է պետք:
Կան պետություններ, ուր ամեն քառակուսի մետրի գինը մարդու արյուն է եղել, և կան այնպիսիք, ուր խնդրելով էլ մարդ չի գնա ապրելու:
Կան պետական հարևանություններ, ուր սահմաններին փշալար է, նույնիսկ հետևակային ռումբեր, և կան հարևանություններ, ուր մի երկրից մյուսն անցնելն է աննկատ:
Այս երկու ծայրահեղ վիճակների առկայությունը քաղաքակրթական խնդիր չէ, այլ զուտ սուբյեկտների հարաբերությունների խնդիր:
Ցանկացած մոտիկ և հեռու պետական հարևանության մեջ շահեր են ներառված: Մերձակա հարևանների պատմությունը որպես կանոն արյունալի է, և եթե այն ներկայում անամպ է, դա ոչ թե բարիդրացիական մղումներից է, այլ ժամանակի ընթացքում ձևակերպված ուժային հավասարակշռությունների:
Ամեն սահման դա մի գիծ է, որի երկանքով հարևանների միջև հարաբերությունների կշեռքի սլաքը զրոյի վրա է կանգնեցված հատուկ պայմանագրերով: Պայմանագիրն էլ ոչ թե ապահովագիր է, այլ նախկինում ձևակերպված ռազմական-տնտեսական հավասարակաշիռ դիմակայության փաստում:
Եթե ժամանակի ընթացքում ֆիքսված հավասարակշռությունները շեղվում են, ապա խնդիր է առաջանում դիմացինին նորից փորձարկելու, ու եթե հնարավոր է՝ նրանից նվաճելու, վերցնելու առավելագույնը:
Սա խորքայինն է, էականը: Սրանով են շարժվել և շարժվում մարդկությունն ու աշխարհը: Այն մի գուցե աննկատ է առօրյա կյանքում, որովհետև շղարշված է դիվանագիտական կեղծիքով, և խաղաղության ժամանակահատվածն էլ որպես կանոն առավել երկար է, քան պատերազմականը: Բայց և չկա որևէ փաստարկ, որը մերժի այս տրամաբանությունը ներկա օրերում:
Սովետական միությունը մեր աչքի առջև գնաց պատմություն, որպես թույլիկ, որը չկարողացավ դիմադրել արտաքին բազմավեկտոր հարձակմանը և ներհանրային թուլությանը:
Ներկայում առկա են բազմաթիվ միջազգային «նորմեր ու դրվածքներ», որոնք իբր մերժում են միջպետական անմարդկայինը, պատերազմը, թալանը և հաստատում, թե ժամանակակից մարդկությունը այլ՝ մարդասիրական սկզբունքերով է շարժվում, և իբր որևէ մեկն իրավունք չունի մյուսի «խաթրին կպնելու»:
Նայենք երկրորդ համաշխարհայինից հետո աշխարհի պատմությանը: ԱՄՆ-ը երևի ոչ մի խաղաղ տարի չի ունեցել, միլիոնավոր զոհեր են Լատինական Ամերիկայում, Ասիայում, Արաբական աշխարհում, Եվրոպայում: Աշխարհի կեսում կան նրա ռազմաբազաները:
Անգլիացի Թեթչերը կես մոլորակ հեռվից դղրդոցով գնաց Ֆոլկլենդներ, 1000 հոգու հանձնեց գետնին ու փառապանծ հետ եկավ: Սովետը մտավ Հունգարիա, Չեխոսլովակիա, Աֆղանստան: Աֆրիկայում ու Ասիայում հարևաններն իրար միլիոններով կոտորեցին ու կոտորում են: Թուրքերը Կիպրոսի կեսը վերցրին ու մարսում են: Գումարած դրան տարին էլ մի քանի հազար քուրդ են մատաղ անում՝ հանուն իրենց պետության:
Հենց հիմա՝ աշխարհը պաշարել է Իրանը, ու գերագույն ճիգեր են թափվում մի հրձիգի կամքով թելադրվող նոր պատերազմը կանխելու:
Մարդկությունն իր կենցաղայինում իհարկե մտել է նոր՝ այսպես կոչված քաղաքակիրթ նորմերի մեջ, բայց միջպետականում դեռևս բացահայտ «վայրենություն» է, սուր ու արյուն:
Դեռևս որևէ մեկը չի կարողացվել ժխտել, որ կա խաղաղ կյանքի տրամաբանություն և կա պատերազմի տրամաբանություն: Միջպետական հարաբերություններում կան իրական գործող ուժեր ու գործոններ, և կան դեկլարատիվ բլեֆեր, որոնք որևէ կապ չունեն այդ հարաբերությունների խորքային ընթացքների ու շարժիչների հետ: Հարևանների գոյակցության խաղաղ ժամանակահատվածը միշտ էլ իր ավարտն է ունենում, որովհետև ժամանակն իր փոփոխությունն է մտցնում հարաբերությունների մեջ: Եւ քաղաքական ու ազգային-պետական հարցերը մշակողը, կամ առավել ևս, պատասխանատու մեկը, պարտավոր է իմանալ այս պարզ սկզբունքը և տարբերակել շղարշը էականից:
Կան ազգեր ու հանրություններ, որոնցում նվաճելը, ընդարձակվելը, էքսպանսիան լրիվ առողջ, նորմալ հանրային կեցվածք ու գործելաոճ է համարվում, և կան ժողովուրդներ, որոնք պարտությունների հետևանքով հոգեբանորեն ու ֆիզիակապես թուլացած են և անկարող նվաճման:
Առաջինների մոտ ագրեսիան հրապարակային-ընդունելի է, երկրորդների մոտ մերժված է, իբր անմարդկային, վայրի ու գեշ լինելու պատճառով:
Նախկինում թուլություն դրսևորած ազգերն արդեն իսկ կորցրել են իրենց պետականությունը և բռնակցված են ուժեղներին, գոյատևելով որպես էթնիկ խմբեր:
Հենց նկարագրված սկզբունքով էլ, նախնական թուրքական սպերմատոզոիդից գոյացել էր Եվրոպայի կեսը գրաված Օսմանյան կայսրությունը:
Երբ թուրքերը սկսեցին իրենց արշավանքները, մենք արդեն պետականություն կորցրած էինք: Երբ նրանք անցան մեր վրայով դեպի Անատոլիա, մենք այն ժամանակվա մեր «խառոշիների» ձեռի տակ էինք:
Ընդարձակվելով՝ իրենք Ալթայից հասան Ատլանտյան ու խաղաղ Օվկիանոսներին, իսկ մենք մնացինք մեր սարերում: Սա աշխարհայացքի հետևանք է, ոչ որևէ այլ բանի:
Եւ թուրքերն այսօր էլ «առողջ» են որպես ռազմատենչ, էքսպանսիայի ձգտող հանրություն: Այսօր 6 թուրքական բարգավաճող պետություն կա, մի այդքան էլ ավտոնոմիա: Եվ նրանց հարաբերությունների խնդիրը համաշխարհային գլոբալ քաղաքականության հիմնահարցերից է:
Դժբախտաբար, մենք հենց թուրքերի հարևանն ենք և պետք է հաշվի նստենք նրանց էականի հետ, նրանց ու մեր անցյալի ու ներկայի հետ:
Հետսովետական հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտի շրջանակներում Ադրբեջանը մի գուցե միայն Ղարաբաղն էր ուզում: Բայց ներկայում, նավթով հարուստ Ադրբեջանը, ռեգիոնալ նկրտումների մեջ գտնվող Թուրքիան և նրանց տանդեմն արդեն ամբողջ Հայաստանն է ուզում: Թուրքիան առաջին իսկ օրվանից հենց այդ խնդիրն էր հետապնդում՝ իր «եղբոր» օգտին Հայաստանը շրջափակելով:
Եւ ներկայում առկա են այս հեռահար նպատակի բոլոր անթաքույց նախանշանները:
Հայաստանը հայաթափվում է, տնտեսությունը զրոյականի վրա է, իշխանության են տգետն ու ախպերականը, ինքներս մեզ հոշոտելու ռեժիմի մեջ ենք:
Այսպիսի դինամիկայի մեջ գտնվող երկրի խելամիտ հարևանը ի՞նչ պետք է անի:
Մի կողմ թողնենք հարցը, որ մեր հարևանը 2 կողմից նույն թուրքն է: Մի կողմից Օսմանյան կայսրության հետնորդը, մեզ կոտորողը, այսօր նույնիսկ Իսրայելի դեմ խաղեր տվողը, տարեկան 8 տոկոս տնտեսական աճ գրանցողը, իսկ մյուս կողմից էլ նավթի մեծ պաշարներ ունեցողը, նույնիսկ Բուդապեշտում մեզ կացնահարողը, Ռուսաստանի ու Իրանի դեմ խաղեր տվողը:
Այ այս երկդիմի «հրեշ» թշնամուն մի կողմ դնենք ու տեսականորեն պատկերացնենք մի նորմալ, ոչ արյունարբու, քաղաքակիրթ հարևանի: Ինչ է, նա օգնելու է մեզ, որ ոտքի կանգնենք ու մրցակի՞ց դառնանք իրեն՝ որպես արտադրող ու արտահանող: Ի՞նչ տրամաբանությամբ :
Եւ արդեն կա այդպիսին՝ Վրաստանը, որն իր խնդիրների տեսադաշտում արդեն իսկ մեզ հակառակվում է ամեն հնարավոր հարցում: Իսկ թուրքերի դեպքում առավել ևս այդպես է:
Փորձենք օբյեկտիվ, «բաց աչքերով» հասկանալ, թե անցած 17 տարիների բանակցային պրոցեսում ինչու են թուրքերը մերժում հայկական բոլոր զիջումները:
Շատերին թվում է, որ ուղղակի լավ չենք խնդրել: Եթե լավ խնդրենք, կհասկանան, Ղարաբաղը հետ կվերցնեն, ու մենք էլ բարիշ, բաց սահմաններով ու երջանիկ կապրենք: Սա ընդիմության տեսակետն է:
Մի քիչ ավելի լուրջ է ներկա իշխանականը՝ «Զիջում ենք մի քիչ՝ հետո կտեսնենք»:
Եթե մեր հարևանն ու հակառակորդը Շվեյցարիան լիներ, ես 2 ձեռքով կողմ կլինեի Հայաստանն էլ նրան տալու: Բայց էդպես չի, չէ՞:
Ժամանակը թուրքերի օգտին է աշխատում, և նրանք ամեն հնարավոր պատրվակով հետաձգում են հարցի որևէ կարգավորում, որովհետև նրանց այլևս Ղարաբաղի հարցը չի հետաքրրքրում, այլ հենց Հայաստանի գոյության հարցը:
Հետևաբար, մի քիչ այլ տրամաբանությունների հետ է պետք հաշվի նստել:
1. Ագրեսիվ հարևանը պատուհաս է՝ թե կենցաղում, և թե միջպետական հարաբերություններում: Նրա հետ հարաբերվելու իրական ձև է պետք գտնել: Եւ այդ ձևը զիջում չէ:
2. Զիջելը միայն ժամանակավոր լուծում կարող է լինել և միայն այն դեպքում, երբ զիջածն ինչ որ կերպ գրավիչ է ագրեսորի համար: Իսկ եթե նա առավել մեծ պատառի հույսեր ունի, ապա անհնար է նրան բավարարել քչի մատուցմամբ:
3. Հեռակա, երրորդ կողմերից ներկայացվող դրվածքները երբեք մեր շահերին չեն կարող համընկնել և կիրառելի չեն կոնկրետ իրադրությունների մեջ:
4. Հայաստանի նկատմամբ հեռահար ու մոտակա նկրտումների աճը ուղիղ համեմատական է մեր ոչ սուբյեկտային կեցվածքին:
5. Անհնար է հարատևել՝ ապաշնորհ զիջելով ու մանևրելով գերուժերի շահերի արանքում: Գալիս է այն պահը, երբ հենց գերուժերի կողմից որպես խնդրի լուծում է դիտարկվում քավության նոխազի ռեժիմը:
Հայկական պետականության փրկությունը ոչ թե մասի զիջումն է, իբր հօգուտ ամբողջի, այլ ագրեսիային դիմագրավումը, ներքին զգաստացումը և գիտակցումը, որ դիմացինը էքսպանսիայի ձգտող մի սուբյեկտ է, որի կենսակերպն, ի տարբերություն մեզ, ոչ թե գոյատևելն է, այլ առավել տիրելը:
Ներկայում առկա են բոլոր նախանշանները, որ հայկական պետականության վերացման հարցը թուրքերի և ազերների քաղաքական օրակարգի առաջնային խնդիրն է:
Ղարաբաղի զիջմամբ Հայաստանի հարատևման բանաձևը բացառում է հայկական պետականության նույնիսկ մոտակա գոյությունը:
Փոխանակ հակաթույն գտնելու, մենք նորից ու նորից ենք ապացուցում, որ ապաշնորհ ենք պետություն կերտելու և այն ներսում և դրսից պահելու:
Սկզբնական շրջանում այս թուլությունը ես կապում էի կոնկրետ պետական այրերի՝ պետականության սպասարկման օբյեկտիվ դժվարությունների հետ:
Ներկայում այլ կարծիքի եմ: Թե իշխանական լծակներին տիրացածների, և թե էլիտար հատվածի մոտ բացակայում է տարրական քաղաքագիտական գիտելիքը: Խավար է երկրի թե ներքին և թե արտաքին գոյության մոդելների պատկերացման մակարդակով:
Հրապարակի վրա եղած՝ զիջողականությամբ գոյատևելու ցանկացած կոնցեպտ վաղուց աղբանոցում պետք է լիներ՝ որպես առնվազն ոչ ադեկվատ: Բայց մենք չունենք ժամանակի մեջ դիրքի փոփոխման զգացողությունը ու հարևանների հետ լուրջ հարաբերվելու գիտելիքն ու պատրաստակամությունը:
Իրականում մենք մինչև հիմա էլ չգիտենք, թե ինչ ասել է պետությունը: Մենք այն չենք կերտել, նրա համար չենք պայքարել: Այն նվերի տեսքով մեզ է հասել սովետից հետո, և հիմա էլ մեզ թվում է, որ մի կերպ «կպլստանք», կֆռռացնենք ՝ թուրքին, Եվրոպային, ռուսին, Հայաստանի իսկ քաղաքացուն: Բայց այս տգետ խաղը անվերջ շարունակվել չի կարող:
Մեր պետականակերտման պարտությունների պատասխանատուները կոնկրետ մարդիկ են՝ իրենց կոնկրետ արածով ու չարածով: Մինչ այժմ մենք ընթացել ենք անտրամաբանական, պարտության տանող ներքին և արտաքին քաղաքական ուղեծրերով: Չի եղել ժամանակակից հայկական պետության հիմնախնդիրների որևէ մասնագիտական, գրագետ քննարկում:
Ներքին թալանը միտինգով ու կեղծ ընտրությամբ հաղթահարելուց ու Ղարաբաղը նվիրելով՝ գոյություն մուրալուց դեն, ոչ մի այլ ներքին ու արտաքին մոտեցում չկա: Ամեն մասնավոր կարծիք դիտարկվել և շարունակվում է դիտարկվել որպես մարգինալ ու մերժելի:
Ներկա մեր խնդիրը պրիմիտիվը, տգետը, անընդունելին քարոզողին հրապարակավ մերկացնելն է, մեկուսացնելը և փոխարենը հանրային կարծիքի մեջ առողջը, մրցունակը սերմանելը:
Այ սա է, որ փաստոերն տաբուավորված, արգելված է մեզանում: Հենց սա է թևաթափ անողը, երբ մի ամբողջ ազգ, իր ուղեղը թողած, հետևում է մի քանի տգետների թանձր մտքերին:
Ադրբեջանի, Թուրքիայի դեմ էլ կարելի է պայքարել և նույնիսկ առանց զոհերի նորմալ, բարգավաճող երկիր ստեղծել: Հարցը բանիմաց պայքարողն է, բանիմաց մտածողը, բանիմաց բանակցողը, և բանիմաց քաղաքացին, որը տգետին իր տեղը ցույց կտա: Իսկ ազգային հիմնահարցն էլ այդպիսի մարդու ու մասնագետի հրապարակ գալու հանրային պահանջը դնելն է:
Երկիրը կկերտվի միայն ու միայն կամքով, գիտելիքով, աշխատանքի բաժանմամբ ու ներհանրային փոխադարձ հարգանքով:
Եւ կգոյատևի ոչ թե հարևանի բարյացկամությամբ, այլ հարգանքով և վախով՝ հանդեպ դրսևորվող կամքն ու ուժը: