Մի պահ վերացարկվելով առաջիկա ընտրությունների հետ կապված հայաստանյան քաղաքական դաշտում առկա կրքերից, փորձենք հարցին նայել համակարգային տրամաբանությունների տեսանկյունից:
Խնդիրն ադեկվատ դիտարկելու և եզրակացություններ անելու համար առաջին հերթին պետք է պարզաբանել, թե ինչ նպատակներ են հետապնդում և ինչ են իրենցից ներկայացնում հայկական իշխանությունները, իշխանական դեմքերն ու խորհրդարանը մասնավորապես:
Նախապես փաստենք, որ 94-95-ից սկսած պետությունը որպես ունեցվածք, հարստություն, սեփականություն արդեն իսկ բաժանված է փոքրաթիվ անձերի միջև, և նրանց հիմնական խնդիրը այդ ունեցվածքի պահպանումն է ու իրենց դիրքի ապահով վերարտադրումը:
Վերարտադրումն էլ իր հերթին երկու կողմ ունի՝
1. Միջազգային նորմերին համապատասխան Հայաստան պետության արտաքին ֆորմալ պարամետրերն ու տեսքն ապահովելու խնդիրը և
2. Ներսում հանրության նկատմամբ անվերապահ ֆիզիկական և վարչական ուժ ունենալու ու պետք եղած դեպքում նրան հպատակեցնելով վերարտադրվելու խնդիրը:
Ըստ գրանցված արդյունքերի կարելի է պնդել, որ իշխանությունները լիովին լուծել են հանրության հետ հարաբերվելու ներքին խնդիրը, բայց դրսի հետ «բարիշելը» լիակատար չէ, և իրենք ստիպված են ընտրություններ ասած թատրոնը պարբերաբար խաղարկել:
Մինչև այժմ նրանք ոչ միայն դա են արել, այլ վերլուծաբան Ստեփան Դանիելյանի դիպուկ կարծիքով՝ ընտրությունները սարքել են իրենց նորովի վերարտադրման գործիքը՝ ամեն անգամ իրենց թիմից վտարելով անկարողներին և ներմուծելով առավել պետքականներին:
91-ից ի վեր երբևէ հայկական իշխանությունները չեն նահանջել հանրության նկատմամբ առավել գերիշխանության տանող գործելաոճերից: Ամեն նոր ընտրություն եղել է հնից առավել վատը՝ թե ընտրվածների կազմերով և թե առավել ստոր ընտրական մեթոդաբանությամբ:
Ներկայում հասել ենք ցածրագույն կետի: Երկիրը գոյատևում է բնական և հումանիտար ռեսուրսների անխնա շահագործման հաշվին՝ ներառյալ նաև արտագաղթի միջոցով դեպի հայաստանյան իրենց բարեկամությունը, հետադարձ տրանսֆերտների գեներացման մեթոդը:
Եվ այս անմխիթար ֆոնին նորից կանգնած ենք մի հերթական ընտրախաղի առջև:
Հասարակ մարդը հաստատապես գիտի, որ ընտրությամբ իր ոչ մի հարցը չի լուծվելու, բայց և ստիպված է մասնակցելու թատրոնին՝ իբր 5000 դրամ կաշառվելով: Իրականում շատերը վախենում են չվերցնել այդ կաշառքը, որովհետև հետևանքներն ավելի ծանր կարող են լինել: Կամ էլ վերցնում են կաշառքը «շնից մազ պոկելու» հայտնի տրամաբանությանը ենթարկվելով:
Այսինքն, եղածի շրջանակներում շարքային մարդկանց վարքը տրամաբանական է:
Առավել հետաքրքիր է ընտրությանը որպես թեկնածու հանդես եկող ընդդիմադիր անհատների կեցվածքը: Ինչպես շարքայինը, նրանք էլ գիտեն, որ նույնիսկ եթե ընտրվեն, որևէ բան չեն փոխելու քաղաքական իրականության մեջ, բայց և մեծ էնտուզիազմով ձեռնամուխ են եղել նախընտրական ինտրիգներին ու պայքարում են կուսակցական ցուցակային տեղերի համար:
Չնչին բացառություններով, հայ քաղաքական դեմքերը 91-ից սկսած մեր բոլորի առջև մի քանի անգամ առնետավազեցին, կեղծեցին, բոլոր հնարավոր ու անհնար ձևերով դավաճանեցին իրենց ընտրողներին և նույն այդ մարդիկ դեռևս հրապարակի վրա են:
Պարզ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ի տարբերություն նախորդ ընտրական խաղերի, ներկայում իշխանությունները կարիք չունեն մեծ կեղծիքների:
Իրոք, 41 հոգի ընտրվելու են անալտերնատիվ մեծամասնականով: Ընտրողների 20-30 տոկոսը իշխանամետ է ի սկզբանե /մոտ 25 պագամավոր/ , 20-30 տոկոսը քվեարկելու է բարեկամների «խաթեր» /25 պատգամավոր/:
Արդեն առկա են բոլոր նախանշանները նաև այն բանի, որ իշխանական ցուցակներում քիչ թե շատ խելքը գլխին, բայց կառավարելի մարդիկ են ընդգրկվելու, որոնք ընդիմությունից խլելու են ալտերնատիվ երևալու մենաշնորհը: Դրա արդյունքում, իմ կարծիքով, երևի առնվազն 10-15 տոկոսով /10 մանդատ/ ավելանալու է իշխանականին ձայն տվողների թիվը:
Այսինքն, առանց որևէ կեղծիքի, իշխանությունը կարող է ունենալ մոտ 100 մանդատ: Հետևաբար, ընդիմությունն իր ներսում պայքարելու է մնացած 30 մանդատի համար:
Տեսնենք, թե դրանք ում կարող են հասնել:
Մարդկանց 7-10 տոկոսը հայրենասեր-դաշնակասեր է /7-8 պատգամավոր/, 7-10 տոկոսը «ժառանգասեր» է /7-8 պատգամավոր/: Այսինքն եթե ոչ մի կեղծիք չլինի, «արմատական» ընդիմություն-իշխանություն ողջ կոնֆլիկտն ընդամենը մնացած 15 տեղերի համար է լինելու:
Պարզ է, որ ներկայում ՀԱԿ-ի հանդեպ համակրանքը, ըստ բազմաթիվ հարցումների՝ չի անցնում 6-8 տոկոսի սահմանը Երևանում:
Կախված թեկնածուների կազմից, իշխանությունները կարող են զուտ լեգալ նախընտրական մեխանիզմներով աջակցել իրենց ուզած կուսակցական ցուցակին և խորհրդարան անցկացնել հենց նրանց:
Հետևաբար, առաջին անգամ վերջին 17 տարիների պատմության մեջ այն վիճակն է, երբ իշխանությունն առանց կոպիտ խաբեության վերարտադրվելու է, ըստ որում որակապես ավելի «լավ» ընտրանիով, խորհրդարանում ունենալով առնվազն 100 ենթակա պատգամավոր և մոտ 30 «կոնստրուկտիվ» ընդդիմադիր պատգամավոր:
Իսկ ինչ կարող է անել այդ որակապես նոր խորհրդարանը:
Պարզ է, որ ձայների քանակով ընդիմությունը չի կարող խախտել ստեղծված ուժերի բալանսը: Իշխանությանը ոչ ցանկալի խնդիրները քննարկման բերել ևս չի կարողանալու՝ արդեն իսկ առկա սահմանադրական ու ներխորհրդարանական ընթացակարգային սկզբունքների պատճառով:
Միգուցե խորհրդարանը դառնա առավել բաց ամբիոն որոշ ընդհանուր սուր հարցեր բարձրաձայնելու համար, բայց ոչ ավելին: Բացի այդ էլ, ընդդիմադիր հատվածն ինքնին միավորված չէ, և չունի հետագա կոնսոլիդացիայի ռեսուրսը ևս:
Հետևաբար, ում է առավել շահեկան լինելու խորհրդարանական այսպիսի հարաբերակցությունը՝ իշխանությունների՞ն, թե հանրությանը:
Ես գտնում եմ, որ միարժեքորեն իշխանությանը: Նրա համար, այս հիրավի խորը ճգնաժամային պահին, սա երևի թե իդեալական հարաբերակցություն է:
Ժամանակի ընթացքը մի կարևորագույն օրինաչափություն ունի: Այն բթացնում է չլուծված հարցերի սրությունը՝ զուգահեռ հիմնովին փոխելով նաև ընթացող կոնֆլիկտների տրամաբանությունը: Այս նրբության հաշվառմամբ դիտարկելով մեր նորօրյա պատմությունը, կտեսնենք, որ՝
– 91-96-ին հանրություն-իշխանություն հակադրությունը հանրային սեփականությանը տեր դառնալու և ձևակերպելու խնդրի շուրջն էր: Արվեց ամեն ինչ միայն իշխանական յուրայինների օգտին՝ ի վնաս հանրության:
– 1997-2002-ին կոնֆլիկտը ներիշխանական էր: Ունեցվածքի վերաբաշխման ու ներքին վերադասավորումների հարցն էր օրակարգում, հոգուտ կուռ իշխանության կերտման: Վեր հանվեցին այդ գործը «լավագույնս» իրացնողները, և նրանց տրվեց ամեն հնարավորություն ամրագրելու բոլորի ձեռքբերումներն ու դիրքերը:
Շարքային մարդիկ իհարկե հուսալիորեն մեկուսացված էին այդ պրոցեսներից:
– 2003-2011 թվերը փողատերերի՝ ունեցվածքն անձնապես պահպանելու տարիներն էին: Բոլորը լցվել են խորհրդարան, տանիքի տակ լինելու համար:ծ
Ներկայում հասունացել է այլ փուլ՝ այլ տրամաբանությամբ: Փողատերերն իրենց ունեցվածքն արդեն բազմապորտֆել ձևակերպել են, և ուսման մեջ գտնվող ու պայմաններին ընտելացած երիտասարդ սերունդ ունեն արտերկրում, որոնք և մսխում են և այնտեղ ներդնում Հայաստանում թալանվածը:
Իշխանության այսպիսի կոնֆիգուրացիան գրեթե անթերի է և միայն մեկ խնդիր ունի՝ օրինականացնելու, հավերժացնելու դրվածքը:
Մերոնք իհարկե նորություն չեն հայտնագործել: Ռուսական օլիգարխներն արդեն վաղուց են լքել Ռուսաստանը և ազգ ու տակով բնակվում են արտերկրներում:
Արտաքուստ գեշ, բայց իր տրամաբանությամբ ու ֆունկցիոնալ առումով արդյունավետ շահագործման այս մեխանիզմն է արդեն գործում Հայաստանում: Այն ինչ որ տեղ համեմատելի է հավերժական շարժիչին՝ արտաքին պարտքերի ու հետադարձ տրանսֆերտների տեսքով Հայաստան մտած միջոցները մասամբ ուղղակի հափշտակմամբ, մասամբ էլ կիսաօրինական շահույթի ձևով մշտապես արտահանվում են երկրից արդեն կարգի գցված օրինական ուղիներով:
Քանի դեռ իշխանությունն ունի օրենսդիր և գործադիր մենաշնորհ, այս դրվածքի դեմն առնելու որևէ օրինական ձև գոյություն չունի:
Վերադառնալով բուն ընտրությունների հիմնախնդրին, փաստենք, որ 20 տարիների ընթացքում իրացված անդառնալի մի շարք պրոցեսների արդյունքում իշխանությունն՝ ի դեմս փողատերերի, արդեն կայուն, վերարտադրելի վիճակում է: Նույնիսկ տեսականորեն, որևէ մեկին հնարավոր չէ իրավական պատասխանատվության կանչել, քանի որ նման հայցը կհակասի բազմաթիվ ներքին ու միջազգային օրենքների ու սկզբունքների:
Սակայն, մյուս կողմից էլ, ներհայկական սպառվող ռեսուրսների հրամայականը մոդեռնացման և ներքին կոմպրոմիսի պահանջ է դնում իշխանության առջև: Իշխանությունն արդեն իրոք կարիք ունի որոշակի հանրային ստանդարտների, ինչպես նաև բանիմաց մասնագետների՝ որպես իրենց ունեցվածքի ֆորմալ և իրական մենեջերների, որոնք և կլիցքաթափեն ներքաղաքական կոնֆլիկտը և վերջնականապես կլեգիտիմացնեն ու կսպասարկեն կրիմինալի շնորհիվ ձևակերպված ներհանրային դրվածքներն ու շեղումները:
Հետևաբար ներկա ընտրությունների խնդիրը ոչ թե ընդիմություն-իշխանություն սկզբունքային հակամարտություն է, այլ իշխանության թույլտվությամբ և վերահսկողությամբ ընդիմադիր մանդատների վերաբաշխումը տարբեր ընդիմադիրների ու կուսակցությունների միջև:
Ասվածից ընտրողների մոտ երկու դիրքորոշում կարող է բխել:
1. Համակերպվել դրությանը և մասնակցել իշխանական ու ընդիմադիր ընտրական թատրոններին, հույսը դնելով սպասվելիք էվոլյուցիոն մինիմալ դրականի վրա:
2. Չմասնակցել այդ ամենին, մերժել թատրոնը, դրանով իսկ ոչ լեգիտիմի պիտակը պահելով իշխանությունների վրա, բայց և սատարել սկզբունքային ընդիմությանը:
Ինչ կտա համար մեկ դիրքը: «Երկխոսող» կոնստրուկտիվ ընդիմություն ասածի զրոյական կամ բացասական արդյունքներին մենք բազմիցս ականատես ենք եղել նախկինում: Հենց այդպիսի ընդիմության շնորհիվ իշխանությունը կշարունակի այն, ինչ մինչև հիմա եղել է: Վիճակի այս լճացումը կհանգեցնի հանրության բացարձակ հուսալքության:
Խորքային պրոցեսները բոլորին են նկատելի, ու ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են անվերադարձ արտագաղթելու և կտրելու կապերը հայրենիքի հետ: Մնացողներն էլ ավելի են ընկղմվելու ճղճիմ, ստորացուցիչ ու աննպատակ կյանքի գորշության մեջ: Արդյունք չարձանագրող ընդիմությունը բուտաֆորային ուժ է, և հենց նրա օգնությամբ ներհայկական իմիտացիաներն առավել կերկարաձգվեն:
Ինչ կտա երկրորդ տեսակետը: Իշխանություններն իրոք բարեփոխումներ անցնելու ճանապարհ ունեն: Մի բան է, եթե դա արվի անզիջում ընդդիմության առկայությամբ, մի այլ բան, եթե դա արվի կողմերի համաձայնությամբ՝ առանց սկզբունքային քննության: Ընդիմությունը կարող է իշխանականին զուգահեռ իր ստվերային կառույցները ստեղծել և դրանով հարաբերվել թե հանրությանը և թե իշխանություններին:
Ընտրություններին չմասնակցած, բայց ալտերնատիվ ստվերային իշխանական կառույցներ ստեղծած ընդիմությունն իրապես լուրջ, զգաստացնող ազդակ կարող է լինել իշխանություններին՝ ոչ իմիտացիոն գործելու:
Նույնիսկ ամենալավատեսական հարաբերակցությամբ՝ 100 իշխանականով ճզմված 30 հոգանոց պառլամենտական կոնստրուկտիվ ընդիմությունը ոչ ավելին է, քան հանդիսատեսը: Եւ նա իրոք իշխանական նորմերով «կոնստրուկտիվ» է լինելու, որովհետև նախապես է համաձայնվել մասնակցելու ընտրություն կոչված իշխանական ստանդարտներով տարվող խաղերին:
Պառլամենտում զրո ներկայությամբ, բայց ստվերային կառավարման օղակներով ձևակերպված ընդիմությունը ահռելի, անհաղթահարելի գլխացավանք կլինի իշխանությունների համար և իրական ալտերնատիվ՝ երկրի ու հանրության դրական ապագայի:
Ստրուկտուրավորված, կառավարությանը զուգահեռ գործող, քննադատող ընդիմությունը գայթակղիչ ուժ է իշխանությունից դժգոհ մասնագետների համար և գործնական դպրոց՝ քաղաքական կյանք մտնող երիտասարդության համար:
Մենք պարտավոր ենք ճիշտ գնահատել պահի նոր տրամաբանությունը և գործել ըստ հանրային, ազգային ու պետական շահի, այլ ոչ հերթական անգամ դառնալ իշխանության շահերի ու խաղերի սպասարկուն: